Texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent

 
Qa
bul qi
li
sh
 z
ichla
shti
rish 
appa
ra
tu
ra
si
 

---

8 
 
uzatish  radiostansiyasiga  birlashtiriladi.  Bunday  punktda  ikkita 
antennalar  o‘rniga  bitta  umumiy  qabul  qilish-uzatish  antennasi 
ishlatiladi. 
Ikki  tomonlama  radioaloqa  quyidagi  variantlar  bo‘yicha  tashkil 
etilishi mukin: 
1.  Har  ikkala  uzatkichlar  bitta  chastotada  ishlaydi,  ya’ni 
qabullagichlar  ham  o‘sha  bir  chastotaga  sozlanadi.  Bu  holda 
radioliniya bir vaqtda ikkita yo‘nalishda ishlay olmaydi. Bunday aloqa 
simpleks aloqa deyiladi. 
2.  Uzatkichlar  turli  chastotalarda  ishlaydi,  mos  ravishda 
qabullagichlar ham turli chastotalarga sozlanadi. Bu holda radioliniya 
bir  vaqtda  ikkita  yo‘nalishda  ishlay  oladi.  Ishlash  navbatma-kavbat 
yo‘nalishlardan birida amalga oshiriladi. Bunday aloqa dupleks aloqa 
deyiladi. 
3. Radioaloqa qabul qilish va uzatish chastotalaridan foydalanish 
orqali,  lekin  dupleks  radioaloqaga  qaraganda  bir  vaqtda  emas,  balki   
navbatma-navbat  amalga  oshiriladi.  Signal  bitta  chastotada  qabul 
qilinadi, boshqa chastotada uzatiladi. Vaqtning bir momentida abonent 
“qabul qilish” yoki “uzatish” rejimida bo‘lishi mumkin. Bunday aloqa 
yarim dupleks (ikki chastotali simpleks) aloqa deyiladi. 
Yarim  dupleks  aloqa  quyidagi  rejimlarda  ishlatiladi.  Odatda 
istalgan  aloqa  tizimining  birinchi  vazifasi  talab  qilinadigan  (juda 
katta)  aloqaning  uzoq  masofaliligini  ta’minlash  hisoblanadi.  Lekin 
uzoq  masofalilik  planeta  sirtining  egriligi  ufqning  chegaralari  ortida 
aloqani  amalga  oshirishga  imkon  bermaydigan  shardan  iboratligi 
tufayli  cheklangan.  Bu  esa  portativ  radiostansiyalar  orasidagi  ochiq 
tekislik  joydagi  aloqa  5  km  atrofidagi  masofalarda  bo‘lishi 
mumkinligini  bildiradi.  Agar  katta  masofalar  (99,9  %  hollarda)  talab 
qilinsa, u holda retranslyatorlar qo‘llaniladi. 
Retranslyator bu radiosignalni qabul qiladigan va uni efirga qayta 
uzatadigan 
qurilma 
hisoblanadi. 
Koinotdagi 
yerning 
sun’iy 
yo‘ldoshiga o‘rnatilgan retranslyator eng katta qamrab olish zonasiga 
ega  bo‘ladi.  Yerda  berilgan  qamrab  olishni  ta’minlash  uchun  sun’iy 
yoki  tabiiy  baland  inshoatda  (bino,  machta,  do‘nglik)  retranslyator 
o‘rnatiladi.  Deyarli  hech  bir  zamonaviy  aloqa  tizimi  retranslyatorsiz 
ishlay olmaydi. Retranslyatsiyalash tamoyili 1.3- rasmda keltirilgan. 
1.3- rasmdan nima uchun yarim dupleks (ikki chastotali simpleks) 
aloqa  kerakligi  ko‘rinib  turibdi.  Retranslyator  qabul  qilingan 
signallarni  uzluksiz  uzatadi  (dupleks),  u  holda  u  buni  o‘sha  bitta 

---

9 
 
chastotada  amalga  oshira  olmaydi  (uzatkichning  signallarini  shu 
yordayoq  qabullagich  qabul  qiladi,  yopiq  aylana  hosil  bo‘ladi). 
Shuning uchun dupleks retranslyator nominallari ma’lum qiymatlarga 
farqlanishi  kerak  bo‘ladigan  turli  chastotalarda  ishlaydi  (qurilmaga, 
tizimga  va  boshqalarga  bog‘liq  bo‘ladi).  Mos  ravishda  abonentlar 
radiostansiyalarida  o‘sha  chastotalar,  lekin  “teskari”  ko‘rinishda 
ishlatilishi 
kerak 
(retranslyatorning 
qabul 
qilish 
chastotasi 
radiostansiyaning uzatish chastotasiga va aksincha mos kelishi kerak). 
Barcha  abonentlar  radiostansiyalarida  uzatish  va  qabul  qilish 
chastotalari  bir  xil  bo‘ladi,  u  holda  ular  orasidagi  to‘g‘ri  bevosita 
aloqa bo‘lishi mumkin emas. 
 
 
 
1.3-  rasm. Retranslyatsiyalash tamoyili 
 
Demak,  retranslyator  qabul  qilinadigan  signalni  uzluksiz 
nurlantiradi,  abonentlar  radiostansiyalarida  esa  qabul  qilish/uzatish 
rejimlari  qayta  ulanishi  kerak.  Vaqtning  bir  momentida  gapirish  yoki 
eshitish  mumkin  bo‘ladi.  Retranslyatorning  sezgirligi  va  quvvati 
qanchalik  yuqori  va  antenna  yuqori  o‘rnatilgan  bo‘lsa,  shunchalik 
katta zonani barqaror radioaloqa bilan qamrab olish mumkin. 
Agar chastotalar, mablag‘ yoki unisiyam va bunisiyam etishmasa 
(eng  keng  tarqalgan  hol),  u  holda  faqat  simpleks  aloqani  ishlatish 
mumkin.  Bunday  holda  abonentlar  qurilmasi  shunday  qoladi,  faqat 
unda  bir  xil  qabul  qilish  va  uzatish  chastotalari  dasturlashtiriladi. 

---

10 
 
Retranslyator sifatida oddiy abonentlar qurilmasi ishlatilishi  mumkin. 
Ammo
 
u  bir  vaqtda  qabul  qila  va  uzata  olmaydi,  bu  esa  talab 
qilinmaydi (yuqorida ko‘rib chiqilganidek mumkin ham emas). 
Bunday  retranslyatorning  ishlashi  uchun  (u  odatda  simpleks 
retranslyator  deyiladi)  maxsus  qurilma  -  simpleks  retranslyator 
kontrolleri  talab  qilinadi.  Qurilma  qabul  qilinadigan  xabar  efirda 
bo‘lguncha  (yoki  “tasma”  tugaguncha)  uni  yozib  oladigan  raqamli  
magnitofon  hisoblanadi.  Signal  yo‘qolganidan  keyin  kontroller 
radiostansiyani  uzatish  rejimiga  qayta  ulaydi  va  yozib  olingan  xabar 
efirda  qayta  eshittiriladi.  Shunday  qilib,  bitta  chastota  va  bitta 
radiostansiya (dupleks emas) yetarli bo‘ladi. 
Usulning 
barcha 
oddiyligida 
va 
nisbatan 
arzonligiga 
qaramasdan,  unda jiddiy kamchilik  mavjud. Abonent xabarni aytishi 
va keyin uni efirda  qayta eshittirilishini kutishi kerak. Shunday qilib, 
simpleks  retranslyator  ishlatilganida  radio  so‘zlashuvlarga  dupleks 
rejim ishlatilganidagiga qaraganda ikki marta ortiq vaqt talab qilinadi. 
Agar  mablag‘  va  radiochastotalar  miqdori  aniqlovchi  omil  bo‘lsa  va 
operativlikni yo‘qotilishiga ko‘nish mumkin bo‘ladi, u holda simpleks 
retranslyatorlarning  qo‘llanilishi  (yana  ular  «simplekserlar»,  «exo-
repiterlar», «kakkuqushlar» yoki «to‘tiqushlar» deyiladi) masalani hal 
etilishining eng oqilona yo‘li bo‘ladi. 
Shunday  qilib,  dupleks  rejimi  uzluksiz  retransyalatsiyalashda, 
simpleks  rejimi  esa  to‘g‘ri  bevosita  aloqada  (retranslyatorlarsiz)  yoki 
simpleks retranslyatsiyalashda ishlatiladi. 
Radioaloqa  liniyasi  bir  necha  yoki  ko‘plab  oraliqlardan  iborat 
bo‘lishi mumkin, ularning chegaralarida radiosignallarni uzatish qabul 
qilish-uzatish  qurilmalari  jamlanmalari  orqali  ta’minlanadi.  Bitta 
punktdan  signallar  boshqa  punktda  qabul  qilinadi,  kuchaytiriladi  va 
keyin  uchinchi  punktga  uzatiladi,  u  yerda  yana  kuchaytiriladi  va 
to‘rtinchi  punktga  uzatiladi  va  h.k..  Radioliniyaning  bunday  qurilishi 
radioreleli aloqa liniyasi (1.4-rasm) deyiladi, uning shartli tasvirlanishi 
1.5-rasmda keltirilgan. 
Shunga o‘xshash tarzda aloqa yer sun’iy yo‘ldoshlari (1.6- rasm) 
orqali  amalga  oshiriladi.  Bitta  yer  usti  stansiyasidan  signal  yerning 
sun’iy  yo‘ldoshida  (ESY)  qabul  qilinadi,  kuchaytiriladi  va 
yo‘ldoshning  uzatkichi  orqali  birinchi  yer  usti  stansiyasidan  katta 
masofalarda joylashgan boshqa yer usti stansiyasiga uzatiladi. 
 
 

---

11 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
1.4-  rasm. Radioreleli aloqa liniyasining qurilishi 
 
RRL  sun’iy  yo‘ldoshli  aloqa  liniyalari  kabi  oxirgi  punktlarda 
zichlashtirish  apparaturasiga  ega  va  malumotlar  katta  oqimlarini 
uzatishga imkon beradi. 
 
 
1.5-  rasm. Radioreleli aloqa liniyasining shartli tasvirlanishi