Texnologiyalari va kommunikasiyalarini rivojlantirish vazirligi muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent

3.2.  TASVIR KOʻRINISHIDAGI AXBOROTLARNING 
XUSUSIYATLARI. GRAFIK FAYL 
FORMATLARI 
 
Reja: 
1. 
Vektorli grafika 
2. 
Rastrli grafika 
3. 
Grafik fayllar formatlari 
 
Kalit  soʻzlar:  rastr,  rastrli  grafika,  vektorli  grafika,  GIF,  JPG, 
TIF, Photoshop, Corel Draw. 
 
Tasvirilarni hosil qilish. 
Tasvirlar kompyuterlarda ikki hil usul bilan hosil qilinadi. Bular: 

 
Vektor asosli grafikalar; 

 
Rastrli tasvirlar. 
Vektor asosli tasvirlar matematik munosabatda boʻlgan nuqtalar va 
ularni bogʻlovchi yoʻllardan iborat boʻladi. Masalan, berilgan tasvirdagi 
nuqta  aylananing  markazi  va  radius  uzunligini  berish  ahamiyatiga  ega 
boʻla  oladi.  Vektorli  fayldagi  grafikalar  obyektlar  deb  ataladi.  Har  bir 
obyekt  oʻzining  rangi,  shakli,  hajmi  va  ekranda  egallagan  oʻrni  kabi 
xususiyatlari  bilan  farqlanib,  mustaqil  hisoblanadi  [21].  Bu  xususiyat 
ma'lum  bir  obyekt  xususiyatlarini  boshqa  obyektlarga  ta'sir  qilmagan 
holda oʻzgartirish imkonini beradi. Vektor asosli tasvirlar illustratsiya va 
3D (3 oʻlchovli) modellashtirishda hosil qilinadi va keng qoʻllaniladi. 
Rastrli 
tasvirlar 
tartiblangan 
alohida-alohida 
nuqtalardan 
(piksellardan)  tashkil  topgan  va  turli  ranglar  bilan  hosil  qilinadi. 
Piksellardan tashkil topgan kataklar (yoki matritsa) rastr deb ataladi. Bir 
necha toʻrtburchaklardan iborat ranglarni uzoqlashtirib koʻrilsa, ma'lum 
bir  tasvirni  hosil  qiladi.  Nuqtalarga  uzoqroq  masofadan  qaralgani  sari 
ular  oʻzaro  tutashib  ketadi  va  yetarli  darajada  koʻrinishga  ega  boʻlgan 
tasvir hosil boʻladi. Har bir pikselning alohidaligi uni oʻzgartirish yoki 
qayta  ishlash  imkonini  yaratadi,  natijada  tasvirda  kerakli  darajada 

---

49 
oʻzgartirishlar  masalan,  soyalantirishlar,  ranglarni  kuchaytirish  va 
susaytirish  kabilarni  bajarish  mumkin.  Rastrli  tasvirlar,  fotosuratlar  va 
video  fayllarni  tahrirlab  ular  orqali  yangi  san'at  asarlarini  yaratish 
mumkin. Yoritilishni moslashtirish, shakllar va odamlarni olib tashlash, 
matnlar kiritish va ularni olib tashlash, ranglarni moslashtirish va maxsus 
effektlar kombinatsiyasini qoʻshish kabi amallar rastrli tasvirlarda keng 
amalga oshiriladi. 
Yuqorida  koʻrsatib  oʻtilgan  usullarning  har  biri  oʻz  afzallik  va 
kamchiliklariga  ega.  Vektor  asosli  tasvirlarda  obyektning  hajmi 
kattalashtirilgan  yoki  kichiklashtirilgan  sari  uning  barcha  elementlari 
umumiy  bir  xillikni  saqlagan  holda  birgalikda  kattalashadi  va 
kichiklashadi.  Obyektning  silliq  qismlari  uning  kattalashgan  holatida 
ham  oʻz  xususiyatini  saqlab  qoladi.  Bundan  tashqari,  vektor  asosli 
fayllarni rastrli fayl formatiga oʻtkazish mumkin. Rastrli tasvirlarda esa 
ularni hosil qilish uchun murakkab ranglar toʻplami ishlatiladi. Bu yerda 
ranglar  xilma-xilligini  nazorat  qilish  juda  qiyin  vazifa  hisoblanadi. 
Rastrli  tasvirlarning  kamchiligi  shundaki,  ularni  kattalashtirish  yoki 
kichiklashtirish tasvirning sifatini oʻzgarishiga sabab boʻladi (3.2-rasm). 
Yakka-yakka  piksellar  oʻlchamining  kattalashtirilishi  tasvirdagi 
shakllarni  qoʻpollashtiradi  va  notekislik  yaqqol  bilinib  qoladi.  Oʻz 
navbatida  tasvir  oʻlchamining  kichiklashuvi  ham  piksellarning  qisilib 
qolishi  sababli  kamayishi  hisobiga  asl  tasvir  buzilishiga  olib  keladi. 
Qolaversa,  rastrli  tasvirlar  bir  guruh  rangli  piksellar  orqali  ifoda 
qilinganligi sababli ularning ba'zi qismlariga alohida ishlov berish juda 
qiyin boʻladi. 
Multimedia  va  web-sahifalarini  tayyorlashda  vektor  asosli 
grafikalardan keng foydalaniladi, chunki ularning xotiradan egallaydigan 
joyi oz  boʻladi, hamda ularni kichiklashtirish va kattalashtirish imkoni 
mavjud.  Bunday  fayllarda  asosan  nuqtalar,  chiziqlar  va  ranglar 
toʻgʻrisidagi axborot mavjud xolos. Tasvirning katta yoki kichiklashuvi 
uning sifatiga ta'sir qilmaganligi sababli web-tarmogʻida keng ishlatiladi. 
Rastrli  fayllarning  hajmi  esa  kattaroq  boʻladi.  Bular  ba’zan 
sahifaning sekin ochilayotgan paytida yaqqol bilinadi. Chunki bu paytda 

---

50 
rastrli  tasvir  toʻliq  yetib  kelmagan  boʻladi.  Biroq  tabiiy  suratlarni 
ifodalashda rastrli tasvirlarning ahamiyati katta boʻlib, ular vektor asosli 
tasvirlarga qaraganda bir oz jonliroq ifodalanadi. 
 
3.2-rasm. Rastrli “b” harfini kattalashtirganda piksellar koʻrinishi. 
Rastrli  tasvirlar  uchun  oʻtkazuvchanlik  (razreshenie)  –  nuqtalar 
soni muhum. Ular quyidagicha farqlanadi: 

 
Aslning (original) oʻtkazuvchanligi; 

 
Ekran tasviri oʻtkazuvchanligi; 

 
Tasvir chop etish oʻtkazuvchanligi. 
Aslning  (original)  oʻtkazuvchanligi  tasvir  sifati,  raqamlashtirish 
usuli yoki tanlangan fayl formati va boshqa parametrlar va talablardan 
kelib  chiqqan  holda  tanlangan  dyyumdagi  nuqtalar  (dpi)  bilan 
oʻlchanadi. 
Ekran tasviri oʻtkazuvchanligi monitor oʻtkazuvchanligiga bogʻliq. 
Monitor  oʻtkazuvchanligi  640x480,  800x600,  1024x768,  1280x1024, 
1600x1200,  1600x1280,  1920x1200,  1920x1600      va  hokazo  boʻladi.  
Sifatli monitorlarda qoʻshni lyuminofor nuqtalar orasidagi masofa 0,22 
mm  dan  kamni  tashkil  etadi.  Tasvirni  ekranda  koʻrish  uchun  72  dpi, 
lazernom printerda chop etish uchun 150-200 dpi yetarli. Tajriba asosida 
aniqlanganki,  chop  eishda  aslning  oʻtkazuvchanligi  chiqaruvchi  rastr 
qurilmasining liniaturasidan 1.5 marta katta boʻlishi lozim. 
Rastrlashning 
ikki 
modulyatsiyasi 
mavjud: 
amplitudali 
modulyatsiya  va  chastotali  modulyatsiya.  Amplitudali  modulyatsiyada 

---

51 
har bir element uchun rastr nuqtasi oʻlchami hisoblanadi, u yacheykadagi 
ton intensivligiga bogʻliq.  Intensivlik qancha katta boʻlsa, rastr elementi 
shuncha zich joylashadi. Chastotali modulyatsiyada tonning intensivligi 
bir  xil  oʻlchamli  nuqtalar  orasidagi  masofa  bilan  rostlanadi.    Bu 
rastrlashda har xil tondagi rastrlarda har xil sondagi nuqtalar yotadi. 
Rastr tasviri nuqtasi oʻlchami aslni rastrlash parametri va usuliga 
bogʻliq. Rastrlash chogʻida asl ustiga toʻr (setka) chizigʻi qoplangandek 
boʻladi,  uning  yacheykasi  rastrni  tashkil  etadi.  Toʻr  chastotasi 
dyuymdagi  chiziqlar  (liniyalar)  soni  bilan  oʻlchanadi  va  liniatura  deb 
yuritiladi  va  lpi  (line  per  inch)  deb  belgilanadi.  Gazetani  chop  etish 
uchun uchun  — 65-85 lpi, jurnallar uchun  — 85-133 lpi,  badiiy reklama 
uchun  — 133-300 lpi taklif etiladi. 
Tasvir  ranglarini  ekranda  chiqarish  RGB  (qizil,  yashil,  koʻk), 
printerga chiqarishda CMYK (havorang, purpur, sariq, qora) formatdan 
foydalanadi (3.3-rasm). 
Grafikaning  ikki  turi  boʻlganidek,  ularni  qayta  ishlaydigan 
muharrirlarning ham ikki turi mavjud. Rastrli grafika bilan ishlaydigan 
muharrirlar jumlasiga  Adobe Photoshop, The Gimp, Paint.Net kabilar 
kiradi.  Vektorli grafika bilan ishlaydigan  muharrirlar jumlasiga  Corel 
Draw, Illustrator, AvtoCAD kabilar kiradi.   
 
3.3-rasm. Ranglar jilosi. 
Adobe Photoshop - Adobe Systems kompaniyasining rastrli grafik 
muharriri  (3.4-rasm).  Hozir  Photoshopning  Mac  OS  X/Mac  OS  va 

---

52 
Microsoft Windows platformalari uchun versiyalari mavjud boʻlib keng 
foydalanadi. Uning imknoyatlari koʻp: 
 
Koʻp qavatli tasvirlarni yaratish;  
 
Matn bilan ishlash boʻyicha koʻp imkoniyatli uskunalar;  
 
100 ortiq filtr va maxsus effektlar; 
 
Bir necha oʻnlab chizish, konturlarani qirqish asboblari; 
 
Tasvirlarni  birlashtirish  (uygʻunlashtirish),  tekstura  bilan 
ishlash; 
 
Barcha keng qoʻllanadigan grafik formatlar bilan ishlash; 
 
Tasvirning  qismini  belgilab  ajratish  va  qayta  ishlash 
professional asboblari; 
 
Bajarilgan 
oʻzgartirishlarni 
koʻpqadamli 
orqaga 
qaytarishning (voz kechishning) mavjudligi va hokazo. 
 
3.4-rasm. Adobe Photoshop ish oynasi. 
Grafik fayllar formatlari koʻp. Rastrli grafika fayllari 390 ga yaqin,  
vektorli grafika fayllari esa 140 taga yaqin formatga ega. Quyida koʻp 
uchraydigan ayrim formatlar haqida ma’lumot keltiriladi [9].