Texnologiya va

M uhokam a uchun savollar
1. Metallga ishlov beruvchi asboblarga nimalar kiradi?
2. Metall kesish arrasi qanday qismlardan iborat?
3. Egovlash necha turli boiadi?
4. Parmalaming turlarini sanab bering.
5. Q o i dreli qanday holatda tutib ishlatiladi?
3.4. M etallarga ishlov berishda, kui va elektr asboblarining
tuzilishi, ishlash prinsipi. M etallam i rejalash, arralash, kesish,
egovlash va zubila bilan ishlash
Yuqorida eslatilganidek, rejalovchi asboblar chizg'ich, go'niya, 
sirkul, kerner, xatkash kabilardan iborat b o iib , buyum yoki detalni 
rejalashdan oldin materialning ishga yaroqliligini tekshirish, rejalashni 
tejamkorlik bilan bajarish, chiqindini kamroq chiqarishga harakat qilish
62

---

kerak. Rejalashda qunt bilan aniq ishlash kerak, chunki buyumning 
sifati, avvalo, uni rejalashga bogiiq.
Arra bilan metallni kesish quyidagicha amalga oshiriladi. 
Kesiladigan material ishlanayotgan paytda surilib, sakrab ketmasligi 
uchun uni tiskiga mahkam qistirib qo'yiladi. Kesiladigan materialning 
qattiqligi, o'lchami va shakliga qarab tishlarining kattaligi bo'yicha 
tegishli arra tanlanadi. lshlovchi o'zining gavdasini va oyoqlarini 
to 'g 'ri holatda turishiga e’tibor berishi kerak. Bunda arra ikki q o i bilan 
ushlanadi va kesilayotgan tekislikka parallel holatda tutib, sakratmay 
hamda siltamay bir maromda yurgiziladi. Har bir yurishda arra 
polotnosi uzunligining eng kamida 2/3 qismi ishlashi shait. Arra 
polotnosining tishlari tez o'tmaslashib qolmasligi uchun ishlovchi uni 
qarshi tomonga yurgizishda bosib, orqaga qaytarishda bo'shatib tortishi 
lozim. Arralashdagi tezlik har daqiqada eng kamida 30dan 60 
martagacha juft yurishdan iborat b o ‘lishi kerak. Metallga bir y o la
arraning eng kami ikki-uchta tishi tegib turishi lozim. Arralashda ishni 
uning o'tkir qirrasidan boshlash man yetiladi. Arralash oxiriga yetay 
deb qolganda arraga bosimni kamaytirish zarur. Metallni reja bo'yicha 
kesishda arrani belgi chizig'i bo'ylab yo’naltirish va kesish chizig’i 
belgi chizig'idan taxminan 0,5 mm oraliqda bo'lishi kerak. Arra bir 
tomonga yurib qiyshayib ketsa, ishni to'xt at ish va kesishni yangi 
joydan boshlash yoki teskari tomondan arralash lozim.
Metallni qirqish operatsiyasi zubilo bilan ham bajariladi. Zubilo 
ishchi qism - keskich, kallak. o'rta qismidan iborat. Zubilo kallagiga 
bolg'a bilan urilganda uning keskich qismi Metall ichkarisiga kiradi. 
Zubiloning ishchi qismi va kallagi odatda birmuncha karnroq 
qattiqlikda toblanadi, shunda u bolg'a bilan kuchli zarbalar berilganda 
qiyshayib va sinib ketmaydi. Zubiloning kallagi konussimon qilinadi va 
bo rttiriladi. Mana shu shakl zubiloni bolg'a zarbiga chidamliligini 
orttiradi. Zubilolar U7A asbobsozlik po'latidan yasaladi. Tig'ining 
kengligi 5 mm dan 25 mm gacha pona shaklida bo'ladi va kerakli 
darajada o'tkirlik burchagi yo'niladi. Metallni govlash uning yuzasidan 
egov bilan yupqa qatlamni olib tashlash bo'lib, bundan maqsad metallni 
kerakli shakl va o ’lchamga keltirishdir, Egovlash ikki xil bo'ladi 
xomaki egovlash va silliq egovlash. Egov ham kesuvchi tishli asbob 
hisoblanadi. U metalldan qirindini juda kichik oladi. Egovning tishlari 
yirik bo'lsa - dag'al, o'rtacha bo'lsa — o'rtacha, mayda bo'lsa - mayin 
egovlar deyiladi. Egovlar profiliga ko'ra har xil bo'ladi. Bajariladigan
63

---

ishiga ko‘ra juda mayda tishli va oicham lari ham kichik egovlar 
nadfillar deyiladi. Egovlash uch xil boiadi: 
I. Xomaki egovlash.
2. O'rtacha egovlash. 3. Oxirgi silliqlash. Egovlashda ishlovchining 
gavdasi tiskida zubilo bilan ishlayotgandek holatda turishi lozirrt. 
Yuzalami egovlashda zagotovka tiskiga to ‘g ‘ri o ‘matilishi va 
egovlanadigan qismi tiskidan 8-10 mm yuqoriga chiqib turishi kerak. 
Egovni tekis yuzada uch xil vo'nalishda: chapdan o'ngga, tiskining 
dasta tomonidan tiskiga va o'ngdan chapga harakatlantirish lozim. 
egovlashda metall sirtidan chiqadigan qirindilarni cho'tka bilan 
tozalash, egov dastaga mahkarn o ‘matilgan bo‘iishi, dastasiz, dastasi 
yorilgan egovni ishlatmaslik kerak.
Amaliy ish sifatida biror zagotovkada rejalash va shu reja chiziqlari 
bo'yicha qirqish. egovlash mashqlarini o'tkazish mumkin.