Texnologiya umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 5-sinfi uchun darslik

5. Yakuniy bosqich.
Harakatlanuvchi sodda gidravlik ekskavatorni ishlash tartibi va uning im-
koniyatlari to‘g‘risida taqdimot o‘tkazildi.
Loyiha ishi bosqichlari va berilgan loyiha ishi namunasidan kelib chiqqan holda 
batareya asosida, tok ishlab chi qaruvchi energiya generatori asosida ishlaydigan 
ventilator yasashning texnologik xaritasi bo‘yicha mustaqil loyihalash va yasash 
ishlarini amalga oshirish mumkin.
5
6
7
8
Kovshni ko‘tarib 
tushirish vazifasini 
bajaruvchi ishchi qismi 
kovsh tayanchi orasiga 
bolt-gayka yordamida 
birlashtiriladi hamda 
u taglik qismiga 
o‘rnatilgan asosiy 
tayanchlar orasiga 
mahkamlanadi
Ekskavatorning 
gidravlik harakat-
lanishini ta’minlash 
uchun 2 ta 10 
ml
va 
2 ta 20 
ml
shpris, 
polimer naychasi, 
neylon qisqich (xomut) 
olinadi
Shpris va polimer 
naychalar birlashtirilib, 
ekskavatorga 
maxsus o‘rnatilgan 
teshiklardan o‘tkazilib 
qotiriladi
Naychalar ekskavator 
tayanchlariga neylon 
qisqich (xomut) 
bilan mustahkamlab 
qo‘yiladi. Harakat-
lanuvchi sodda 
gidravlik ekskavator 
tayyor bo‘ladi
–
–
–
–
klyuch
–
–
–
bolt-gayka
shpris, 
polimer 
naycha, 
neylon 
qisqich 
(xomut)
shpris, 
polimer 
naycha
polimer 
naycha, 
neylon 
qisqich 
(xomut)

---

208
208
1. Batareya asosida ishlaydigan ventilator yasashning 
texnologik xaritasi
T/r
1
2
3
4
Ish 
ketma-ketligi
Ishni bajarish 
bo‘yicha 
ko‘rsatma
Asboblar
jihoz va 
moslama-
lar
О‘lchov va 
rejalash
Ish
Yog‘och materialidan 
kvadrat shaklida 
10×5 
cm
li taglik 
tayyorlanadi
15 
cm
o‘lchamda 
yog‘och reykadan 
asosiy tayanch va 10 
cm
o‘lchamda taglik 
oyoq qismlari uchun 
brusok tayyorlanadi
Tayyorlangan brusok 
burama mix bilan 
kvadrat shaklidagi 
taglikka qotirib 
mustahkamlanadi
Ikki tomonlama 
yopishqoq lenta (yoki 
yelimli pistolet) 
asosida kvadrat 
shaklidagi taglikka 
biriktirilgan asosiy 
tayanch brusok va 
batareya ushlagichi 
oyoq qismlarga 
mustahkamlanadi
chizg‘ich, 
metr, 
qalam
chizg‘ich, 
metr, 
qalam
–
–
arra, jilvir 
qog‘oz
arra, jilvir 
qog‘oz
otvyortka
–
–
–
burama mix
yopishqoq 
lenta,
(yoki 
yelimli 
pistolet)

---

209
209
5
6
7
8
9
10
Plastik idish qopqog‘i 
olinib, yuza qismi 
o‘rtasidan mix bilan 
teshik ochiladi. Yuza 
qismiga yaqin joydan 
pichoq yordamida 
kesib tashlanadi
CD disk olinib, uning 
markaziga kesilgan 
qopqog‘i super 
yelim yordamida 
yopishtiriladi
Sirkul uchi disk 
markaziga o‘rnatilib 
aylana chiziladi va 
chizilgan aylana 
8 ta qismga bo‘linadi. 
Qaychi yordamida 
ajratilgan qismlar 
markaz tomonga qarab 
kesiladi va bittadan 
oralatib 4 ta qism kesib 
tashlanadi
Diskda qolgan 4 ta 
qismga bargsimon 
shakl berilib, olov 
yordamida qirralari 
kuydiriladi. Tayyor 
holga keltirilgan 
ventilator parragi 
tanlangan rangga 
bo‘yaladi
DC markali 3–9 yoki 
12 voltli dvigatel 
tanlab olinadi
Tayyorlangan 
ventilator parragi 
dvigatelga yelimli 
pistolet yordamida 
o‘rnatiladi
–
–
–
–
–
–
pichoq
–
qaychi,
sirkul
–
–
–
mix
super 
yelimi
–
bo‘yoq
dvigatel
yelimli 
pistolet
14 – Texnologiya, 5-sinf

---

210
210
11
Ventilator parragi 
va unga biriktirilgan 
dvigatel yelimli 
pistolet yordamida 
tayyorlangan asosiy 
qismga o‘rnatiladi. 
Batareya ushlagichi 
simlari ulanib, 
yelimli pistolet 
yordamida dvigatelga 
mahkamlanadi
–
–
yelimli 
pistolet 
2. Tok ishlab chiqaruvchi energiya generatori asosida ishlaydigan 
ventilator yasashning texnologik xaritasi
T/r
1
2
3
Ish 
ketma-ketligi
Ishni bajarish 
bo‘yicha 
ko‘rsatma
Asboblar
jihoz va 
moslama-
lar
О‘lchov va 
rejalash
Ish
DC markali 9 yoki 12 
voltli dvigatel tanlab 
olinadi
Dvigatelga ulash 
uchun sim olinadi
Olingan sim dvigatelga 
ulanadi va yelimli 
pistolet yordamida 
mahkamlanadi
–
–
–
–
keskich
keskich
dvigatel
sim
yelimli 
pistolet, 
dvigatel

---

211
211
4
5
6
7
8
9
10
Dvigatelni aylantirib 
tok hosil qilish 
uchun faner va qattiq 
simdan aylanma 
harakatlantiruvchi 
dasta tayyorlanadi
Dasta dvigatelga 
yelimli pistolet 
yordamida о‘rnatiladi
Ikkinchi DC markali 9 
yoki 12 voltli dvigatel 
olinadi
Dvigatelga sim 
ulanadi va yelimli 
pistolet yordamida 
mahkamlanadi
Ventilator uchun 
parrak tanlab olinadi
Tanlangan ventilator 
parragi dvigatelga 
о‘rnatiladi
Dvigatel simlari bir-
biriga ulanadi. Tayyor 
bo‘lgan ventilator dastasi 
tez aylantirilib, ventilator 
ishlashi tekshiriladi
chizg‘ich, 
qalam
–
–
–
–
–
–
arra,
ombur
–
–
keskich
–
–
–
jilvir 
qog‘oz, 
faner, 
qattiq sim
dasta, 
dvigatel
dvigatel
yelimli 
pistolet,
sim,
dvigatel
parrak
yelimli 
pistolet 
–

---

212
212
MEXATRONIKA – LEGO EDUCATION 
“ODDIY MEXANIZMLAR”
b
o
b
-
5-§.
MEXATRONIKA HAQIDA TUSHUNCHA.
ODDIY MEXANIZMLAR
Siz mexatronika bobini o‘rganishni boshlaganingizda o‘z-o‘zidan savol tug‘iladi: 
Mexatronika o‘zi nima?
Mexatronika zamonaviy ilm-fan va texnologiyaning yangi yo‘nalishi bo‘lib, so‘ng-
gi o‘n yillikda butun dunyoda jadal rivojlanmoqda. Bu rivojlanish barcha soha larda, 
jumladan, ishlab chiqarish sohasidagi kasb egalarining yuqori faolligini rag‘bat-
lantiradigan, mehnat sifati va samaradorligini oshiradigan mexatronik tizimlar ning 
yangiligidir.
Zamonaviy “Mexatronika” atamasi, yapon manbalariga ko‘ra, “Yaskawa 
Electric” kompaniyasining katta muhandisi Tetsuro Mori tomonidan 1969-yilda 
joriy etilgan va 1972-yilda savdo belgisi sifatida ro‘yxatdan o‘tgan. Ushbu atama 
ikkita qismdan iborat – “mexan”, MEXANIKA va “tronik”, ELEKTRONIKA 
so‘zlari birikmasidan olingan bo‘lib, mexanika va elektronikaning yutuqlarini 
birlashtirish natijasida paydo bo‘lgan.
Mexanika
[yun – 
mechanike
(teche) – qurol, inshoot] – tashqi kuch ta’sirida jismning 
fazoda harakatlanishi va muvozanatini o‘rganish bilan shug‘ullanadigan fan. 
Elektronika
– fan va texnikaning elektronlar zaryadlangan zarra larning turli 
jismlar bilan o‘zaro ta’siri qonuniyatlarini o‘rganish, bu o‘za ro ta’sirdan foydalanib, 
energiyani o‘zgartiradigan elektron asbob va qurilmalarni yaratish usullarini ishlab 
chiqish bilan shug‘ullanadigan soha. 
1980-yilning boshlariga kelib, “Mexatronika” atamasi dunyo texnik ada-
biyotlarida kompyuter tomonidan boshqariladigan harakatga ega mashina va 
mexanizmlarni loyi ha lashga nisbatan ishlatilgan. 
Shu tariqa mexanika, informatika sohalaridagi hamda texnikaning ayrim 
tarmoq laridagi (mikroprotsessorli texnika, mashinalar va agre gatlarning harakatini 
kompyuterda boshqarish) bilimlar negizida ho zirgi kunda jadal rivojlanayotgan 
yangi texnika fani sifatida vujudga keldi. 
Mexatronikaning 
maqsadi
– yangi imkoniyatlarga ega bo‘lgan aqlli va harakat-
lanuvchi mashina va mexanizmlarni loyihalash va ishlab chiqarishdan iborat. 
Mexatronikaning 
vazifasi
– mexanika, elektronika va axborot texnologiyalari 
(kompyuter) sohalaridagi bilimlarni birlashtirishdir. Ushbu sohalardagi bilimlarni 
birlashtirilishi natijasida mexatronika ning yangi g‘oyalari paydo bo‘ladi. 
Mexatronika 
– dastur asosida boshqariladigan mashina va mexanizmlar yaratish
hamda ulardan foydalanishga yo‘naltirilgan mexanika, informatika va elektronika 
vositalari va tamoyillari majmuyidir.

---

213
213
Ushbu ta’rif mexatronik tizimlarning mexanika, elektronika va kompyuter 
ele mentlarining chuqur o‘zaro bog‘liqligi g‘oyasiga asoslangan uch mohiyatni 
ta’kidlaydi. Shu sababli, mexatronikaning ramziga aylangan va eng keng 
tarqalgan grafik shaklda