«Texnologik ta’lim» kafedrasi " Standartlashtirish, metrologiya, va sertifikatsiya"

Kontaktli o‘lchash metodi bilan o‘lchashda o‘lchanadigan buyum va o‘lchash asbobining sirti bir-biriga tegadi (masalan, shtangensirkul bilan o‘lchashda).
Kontaktsiz o‘lchash usuli bilan o‘lchaganda o‘lchanayotgan buyum va o‘lchash asbobining sirti bir-biriga tegmaydi (masalan, optik yoki pnevmatik o‘lchash asboblari bilan o‘lchashda).
Detallarning yaroqli yoki yaroqsiz ekanligini aniqlash maqsadida ishlab chiqarishda detallarni nazorat qilish tushunchasidan foydalaniladi. Nazorat deganda detal o‘lchamining haqiqiy qiymati emas, balki detalning o‘lchami yo‘l qo‘yilgan eng katta va eng kichik o‘lchamlardan, ya'ni dopusk chegaralaridan chetga chiqmasligini qayd qilish tushuniladi (masalan, seriyali ishlab chiqarishda detallarni kalibrlar bilan tekshirishda).
Ishni bajarish tartibi
1. Shtrixli o‘lchash asboblarining tuzilishi bilan tanishish
2. Shtrixli o‘lchash asboblari yordamida o‘lcham olish usullari bilan tanishish
3. O‘lchash metodlari bilan amalda tanishish
4. Har xil detallarning o‘lchamlarini o‘lchash metodlarini qo‘llab o‘lchashni mashq qilish

Nazorat savollari
1. Qanday o‘lchash asbobi shtrixli o‘lchash asbobi deyiladi?
2. Qaysi o‘lchash metodlarini bilasiz?
3. O‘lchash asbobining metr ologik ko‘rsatkichlariga nimalar kiradi?
10-Mavzu: Detallarning geometrik shakllardan og’ishlarini shtangensirkulda nazorat qilishni o’rganish

Ishdan maqsad: shtangensikullarning turlari va tuzilishi, ularda o‘lchash usullarini o‘rganish.
Kerakli asboblar: shtangensirkul, shtangen chuqurlik o‘lchagich, shtangen reysmus, o‘lchamlarini olish uchun mo‘ljallangan detal namunalari.
Nazariy qism
Tashqi va ichki o‘lchamlarni o‘lchash uchun keng tarqalgan asboblar quyidagi shtangen asboblardan iborat: tashqi va ichki o‘lchamlarni o‘lchash uchun shtangensirkullar, chuqurliklarni (teshiklarning, pazlarning chuqurliklarini, chiqiqlarining balandliklarini) o‘lchash uchun shtangen chuqur o‘lchagichlar, detallarning balandilik o‘lchamlarini o‘lchash uchun shtanganreysmuslar. Quyidagi jadvalda chiqariladigan shtangen asboblarning xarakteristikalari keltirilgan.

Nomi	Hisoblash qiymati, mm	O‘lchash chegaralari, mm	Yo‘l qo‘yiladigan xatoliklar, mm
Shtangensirkullar	0,05	300 gacha 300 – 500	20 50
	0,1	1000 1000 – 2000 4000 gacha	100 200
Shtangen chuqur o‘lchagichlar	0,05	300 gacha	50
	0,1	300 gacha 400 – 500	100 150
Shtangenreysmuslar	0,05 0,1	200 – 500 300 – 1000 3000 gacha	50 100 -

Shtangen asboblar har bir bo‘linmasi 1 mm bo‘lgan chizg‘ich (shtangen ) va asosiy chizg‘ich - shtanga bo‘yicha siljidigan yordamchi shkala - noniusdan tuziladi. Yordamchi shkala - nonius asosiy shkala bo‘linmasining ulushlarini hisoblashga imkon beradi. Nonius qurilmasi asosiy shkala va nonius shkalasi bo‘linmalari intervallarining farqiga (ayirmasiga) asoslangan.

Misol. Agar asosiy shkala bo‘linmasining intervali 1 mm ga, nonius shkalasi bo‘linmasining intervali iymati 1,0 – 0,9 = 0,1 mm ga teng.
Agar noniusning nol bo‘linmasi (shtrixi) asosiy shkalaning nol bo‘linmasi (shtrixi) bilan bir- biriga to‘g‘ri keltirilsa, u holda noniusning birinchi bo‘linmasi asosiy shkala (shtanga) ning birinchi bo‘linmasidan shkalalar intervallarning ayirmasi qiymatiga, ya'ni 0,1 mm ga siljiydi (orqada qoladi); ikkinchi bo‘linma 0,2 mm ga va hokazo, noniusning o‘ninchi bo‘linmasi esa 1 mm ga siljib, shtanga asosiy shkalasining to‘qqizinchi bo‘linmasiga to‘g‘ri keladi. Noniusni yana davom ettirish foydasizdir, chunki bu ish nonius shtrixlarining asosiy shkala shtrixlariga nisbatan siljishining qaytarilishiga olib keladi xolos. Nonius bo‘yicha hisoblash qiymatini asosiy shkalaning intervalini noniusdagi bo‘linmalar soniga bo‘lish yo‘li bilan ham topish mumkin. Yuqorida ko‘rilgan misolimizda bu quyidagi ko‘rinishda bo‘ladi: 1mm/10=0,1 mm.
Shtangen asboblarning asosiy turlari quyidagi rasmda ko‘rsatilgan.