«Texnik mexanika» fani butun sohalar kabi qishloq xo’jaligi uchun injenerlar tayyorlashda muxim o’rin tutadi

KIRISH

«Texnik mexanika» fani butun sohalar kabi qishloq xo’jaligi uchun injenerlar tayyorlashda muxim o’rin tutadi.
Mashina va mexanizmlar nazariyasi - turli mashina va mexanizmlar mexanikasini tuzilishi, kinematik va dinamik jihatdan tahlil (analiz) qilish hamda loyihalash (sintez) usullarini o’rganuvchi fan. Bu fan bo’lg’usi injener mutaxassisligiga muqaddimadir, shu sababli u injenerlik yo’nalishiga ega, unda zamonaviy matematik apparat keng qo’llaniladi va yukoridagi masalalarni hal qilishda grafik, grafoanalitik va EHM yordamada analitik usulda yechishning amaliy yo’llari o’rganiladi.
Mexanizmlarning tuzilishi bo’yicha tahlili. Mexanizm - qattiq jismlar bo’g’inlar majmuasi bo’lib, ular bir yoki bir necha jism harakatini boshqa jismlarning aniq qonuniyatga amal qiluvchi harakatiga aylantirib berish uchun xizmat qiladi. Shu sababli mexanizmlar eng sodda ko’rinishdan tortib ancha murakkab va har xil tuzilishga ega bo’ladi.
Mexanizmni hosil qilish, ya’ni uning alohida qismlarini yagona tizimga birlashtirish uchun turli bog’lanishlar qo’llaniladi. Mexanizm tuzishda bu bog’lanishlarning to’g’ri taqsimlanishi uning ishonchli ishlashiga katta ta’sir qiladi. Shu sababli, loyihalashda ko’pgina turli xil mexanizmlardan eng mosini tanlash va uning asosiy tarkibiy qismlarini to’g’ri tanlash zarur bo’ladi. Buning uchun esa, avvalo, zamonaviy mexanizmlarining asosiy turlarini, ularning tuzilish xususiyatlarini hamda tuzilish qonuniyatlarini bilish zarur bo’ladi.
Yukorida zikr etilganidek, mexanizm bo’g’inlardan tashkil topgan bo’ladi. Bo’g’in – deb bir yoki bir nechta detalning qo’zg’almas birikmasiga aytiladi. Bo’g’inlar ikki turga bo’linadi: qo’zg’almas bo’g’in yoki ustun, sxemalarda bu turdagi bo’g’inlar shtrixlangan bo’ladi; qo’zg’aluvchan bo’g’inlar, ular esa harakatlanish harakteriga qarab farqlanadilar.
Masalan, qo’zg’almas o’q atrofiga to’liq aylanma harakat qiluvchi bo’g’inlar – krivoshiplar, o’sha o’q atrofida tebranma harakatlanuvchi bo’g’inlar esa koromislo, bir vaqtning o’zida ilgarilanma va aylanma harakatlanuvchi bo’g’inlar esa shatun deb ataladi. Mexanizm qilishi lozim bo’lgan harakatni amalga oshiruvchi bo’g’in esa yetaklanuvchi bo’g’in deyiladi.
Bo’g’inlar o’zaro kinematik juftlar orqali bog’langan bo’ladi. Kinematik juft deb, ikki bo’g’inning o’zaro nisbiy harakatiga imkon beradigan bog’lanishga aytiladi. Bog’lanish elementlari – sirt, chiziq yoki no’qta bo’lishi mumkin.
Bo’g’inlarning o’zaro bog’lanish harakteriga qarab juftlar qo’yidagi turlarga bo’linadi:

• 
  qo’yi juft, bunda kinematik juftni tashkil etuvchi bo’g’inlar o’zaro sirt yoki yuza orqali bog’langan bo’ladi;
  
• 
  oliy juft, bunda esa bu bo’g’inlar o’zaro chiziq yoki no’qta orqali bog’langan bo’ladi.
  

Mexanizmlarning tuzilish formulasi. Turli-tuman mexanizmlar tuzilishida mexanizmning erkinlik darajasini (W) undagi bo’g’inlar soni va kinematik juftlar soni hamda turlari bilan bog’laydigan umumiy qonuniyatlar mavjud. Ushbu qonuniyatlar mexanizmlarning tuzilish formulalari deb yuritiladi.
Hozirgi vaqtda fazoviy mexanizmlarning tuzilishini tekshirishda Malishev formulasi keng qo’llaniladi. Tekis mexanizmlar uchun esa - P.L.Chebishev formulasi
W 3n2 p₂  p₁,
bu yerda; n – qo’zg’aluvchan bo’g’inlar soni, p₂ - qo’yi kinematik juftlar
soni, p₁ – oliy kinematik juftlar soni.
Yuqorida ko’rilgani kabi mexanizmning tuzilishini tekshirish uchun uning sxemasini chizish kifoya. Mexanizmni kinematik va kinetostatik tekshirish uchun esa uning kinematik sxemasi bo’lishi shart.
Mexanizmning tuzilish sxemasi deb, undagi bo’g’inlar va kinematik juftlarning masshtabga rioya qilinmagan xolda, shartli belgilanishlar yordamida grafik tasvirlanishiga aytiladi. Masshtabga rioya qilingan xolda ko’rilgan kinematik sxema mexanizm rejasi deyiladi.
1. Sharnirli to’rt bo’g’inli mexanizmni yetaklanuvchi bo’g’inining berilgan o’rtacha tezligi o’zgarish koeffisiyenti bo’yicha loyihalash
Berilgan: 0₃B – koromislo uzunligi (yetaklanuvchi bo’g’in), γ - koromisloning chetki holati koordinatasi, β - koromisloning tebranish burchagi, k_v - koromislo o’rtacha tezligining o’zgarish koeffisiyenti, AS₂ - shatun og’irlik markazining koordinatasi, y – aylanish markazlari oralig’i.
1 – shakl
Krivoship aylanishida uning istalgan bir chetki vaziyatdan ikkinchi bir chetki vaziyatga burilish burchaga ish yo’li burchagi (φ_ish) deyiladi. Ish yo’li burchagi φ_ish ning salt yurish burchagi φ_s ga nisbati tezlikning o’zgarish koeffisiyenti deb ataladi va k_v harfi bilan belgilanadi
ish tish
^k_v   ,
 t

bu yerda ko’rinadiki,

