Texnik ijodkorlik va dizayn fanidan "texnik ijodkorlik faoliyatining bosqichlari" mavzusida tayyorlagan

Mavzu bo`yicha elon qilingan ishlar – p.f.d., prof. E.Ro`ziyev bilan hammualliflikda ―Texnologiya darslarida oquvchilarning grafik madaniyati va savodxonligini shakllantirish maqolasi ―Pedagogik tadqiqotlar ilmiy-metodik toplamida nashr qilingan.

1. 
   bob. TEXNIK IJODKORLIK FAOLIYATINING BOSQICHLARI. TEXNIK IJODKORLIK VA GRAFIKA. O’QUVCHILARNING TEXNIK IJODKORLIK FAOLIYATINI TASHKIL QILISH
   

1.1. Grafika, uning shakllanishi va rivojlanishi. Grafikaning inson faoliyatida

tutgan o‘rni

Qadimgi zamonlardan to hozirgi kunlargacha kishilar o‘rtasidagi grafik muloqot eng oddiy va qulay aloqa vositasi sifatida qollanilib kelinmoqda. Bekorga ―yuz marta eshitgandan bir marta korgan afzal deb aytishmaydi. ―Bitta rasm mingta sozning ornini bosadi deb hisoblanishi ham asoslidir.

Kishilar atrofidagi buyumlarning rasmini solishni yozishni orga-nishdan avval ozlashtirib olganlar. Ibtidoiy rassomlar qoyatoshlarda, gorlarning devorlarida, mamont tishlari, daraxt postlogi, loy kabi koplagan materiallarda hayvonlar, ov sahnalari, turmush va insonlar hayoti lavhalaridan manzaralarni tasvirlaganlar (1-shakl). Bunday qadimiy rasmlar Er sharining barcha qitalarida, jumladan O‘zbekistonda ham uning janubidagi Zarautsoy, Samarqand atrofidagi Ilonsoy va Oqsoy, Fargonadagi Suratsoy kabi joylarda saqlanib qolgan.

1- shakl. O‘zbekiston hududidagi Zarautsoy qoyatoshiga ishlangan ov manzarasi

Qadimgi rassomlar sodda qo‘lbola asboblar: toshdan tayyorlangan keskich, hayvonlarning otkir suyaklari, jundan tayyorlangan qattiq moyqalamlar va hattoki ayrim hollarda ozlarining barmoq va qol panjalaridan foyda-lanib rasm solganlar. Vaqt otishi bilan qadimgi rassomlarning asboblar toplami takomillashib, koproq turli-tuman bola boshlagan.

Murakkab bolmagan rasm solish boyicha ajoyib ko‘nikmalar qadimgi odamga yozuvni yaratishga imkoniyat yaratdi. Dastlabki yozma hujjatlar-hikoyalar manzarali – piktografik va ieroglifik shaklda bo‘lgan. 2 – shaklda qadimgi rassom tomonidan hayvon suyagiga kartinalar shaklida oyib ―yozilgan hikoyaga misol keltirilgan. Bunday yozuv mazmunini tushunib olish juda oson: hikoyachi eshkak bilan qayiqqa otirib tyulen oviga jonaydi va oljani ikkinchi ovchi bilan birgalikda otoviga olib keladi.

2. 
   – shakl. Ibtidoiy ovchining piktografik «kartinali» xat-hikoyasi
   

2. 
   – shaklda qadimgi Misr ierogliflarining belgi-kartinkalari korsatilgan. Ular hozirgacha ham ozlarining ajoyib tushunarlilik xossalari hamda tasvirlanayotgan obekt bilan tasviriy-ramziy oxshash- ligini yoqotmaganlar.
   

Quvonch kuylamoq kormoq yiglamoq quruvchi ilon harakat kuch 3 – shakl. Misr ierogliflarining qadimgi belgi kartinkalari

Uzoq otmishda ham kishilar oz turar-joylarini oziga xos ―reja-chizmalar boyicha qurishni bilganlar. Ularni qurilish rejalashtirilgan erning ozida togridan-togri bajarganlar (4-shakl).

4-shakl.

Qurilish texnikasining rivojlanishi bilan qadimgi arxitektor, quruvchi, rassom, olim va hattotlar chizgich, maxsus tayoqcha, temir keskich va sirkul, pero, qalam va shunga oxshash asboblarni yaratib ulardan foydalana boshlaganlar. Qattiq materiallarda tasvir tirnash yoki kesish (oyish) usuli bilan, yumshoq materiallarda esa chizish yoki bosish yordamida bajarilgan.

Tasvirlarni tushirish uchun vatani Misr bolgan papirus deb nomlangan materialni tayyorlab boshlaganlar. II asrda Xitoyda qogoz kashf qilingan. VII asrda arablar xitoyliklardan qogoz tayyorlash usullarini organib olganlar. Qogoz tayyorlash Markaziy Osiyoda dastlab Samarqandda yolga qoyilgan bolib, Samarqand qogozi juda uzoq yillar nihoyatda qadrlanib kelgan. Orta asrlarda Buyuk ipak yoli orqali Samarqand qogozi Evropaga ham etib kelgan va u XI-XII asrga kelib Evropada tarqala boshlagan. Samarqand qogozi 3 turda tayyorlangan bolib, uning birinchi turi faqat ipak tolasidan tayyorlanib, juda sifatli qimmatbaho qogoz gisoblangan. 2-turdagi qogozlarning sifati ham yuqori bolib, yarim shoyidan tayyorlangan va 3-tur qogozlari mahalliy aholiga hamda chetga chiqarishga moljallanib, paxta tolalaridan tayyorlangan. Nihoyatda qimmat bolgan materiallar – papirus va pergamentlar orniga XV asrdan kirib kelgan qogoz, barcha moddiy tasvir vositalari ortasida asosiy oringa chiqib oldi.

Eramizdan kop asrlar avval ham Assiriya va Vavilonda shaharlarning rejalarini tuzishni bilganlar. Afsuski Qadimgi Misr, Gretsiya va Rimda bunyod qilingan ibodatxona va saroylarni tiklash uchun tayyorlangan grafik hujjatlar bizgacha etib kelmagan. Bizgacha etib kelgan chizmalar aksariyat xollarda reja deb nomlanadigan bitta tasvirdan iborat. Vaqt otishi bilan rejaga buyumning olddan korinishi tasvirini qoshib boshlaganlar.

Bizgacha zamonaviy chizmalarga oxshash bolgan XV asrda bajarilgan tasvirlar etib kelgan. Ularning kopchiligi buyuk italyan olimi, muhandisi va rassomi Leonardo da Vinchi (1452-1519) tomonidan bajarilgan.

Hozirgi Ozbekiston hududida ham qadimdan geografik kartalar, shaharlarning rejalari, er uchastkalarining tasvirlari, mudofaa inshootlari va boshqa turli xil chizma va tasvirlarni ustalik bilan bajarishgan (5-shakl).

5-shakl. Xonaqo rejasining qayta tiklangan chizmasi.

Buxorolik usta tomonidan XVI asrda bajarilgan.

Grafika taraqqiyotini tahlil qilib undagi grafik tasvirlarning badiiy, texnik, ilmiy va boshqa koplagan sohalarga ajralish vaqti va joyini aniqlash qiyin. Badiiy grafika insonning ruhiy tasirchanligiga asoslanadigan bolsa, texnik grafika kopincha moddiy buyumlarni loyihalash va tayyorlash jarayonida qollaniladi, ilmiy va ish yuritish grafikasi malum jarayon, hodisa, vaziyatlarni tadqiq qilishga komaklashadi.

tomonidan bolgusi TU-16 dvigatelining eng mahsulot asosiy olchamlarini qulay joylashuvini izlash jarayonida baja- aniqlash bosqichlarida qollani- rilgan texnik rasm – nabroskalar. lishiga misol

Mahsulot tayyorlashning loyihalash va konstruksiyalash bosqichlarida qollaniladigan grafik tasvir turlari loyihalash grafikasiga kiradi. Uning obektilariga sanoat, arxitektura va qurilish, dizayn, bezash, amaliy-bezak sanati kabi ixtiyoriy sohalarning xilma- xil mahsulotlari bolishi mumkin.

Bazi hollarda loyihalash grafikasining yakuniy obektlari faqatgina moddiy mahsulotlar (metall, yogoch, keramika va h.k.) bolib qolmasdan, har xil xususiy logotiplar, tovar belgilari, ramzlar, reklamalarning grafik qismi kabilar ham bolishi mumkin. Bunday grafika grafik dizayn (dizayn-grafika) deb ataladi.

Malumki, oquvchilar 8-sinfda chizmachilik darslarini organishga kirishgunlarigacha ham maktabdagi texnologiya, geometriya, matematika, geografiya, biologiya kabi kopchilik darslarda turli xil grafik tasvirlar bajaradilar. Texnologiya darslarida mahsulot tayyorlashning texnologik xaritasi chizma shaklida bajariladi. Lekin ushbu grafik tasvirlar hamda chizmalarni bajarishda ular koproq ―tasvirga oxshatish ga harakat qiladilar. Bu fanlarda chizmalarni bajarishga qatiy talablar ham qoyilmaydi. Oquvchilar tasvirlarni bajarishda asosan qalam, chizgich (ayrim hollarda uchburchakliklar), ochirgich hamda har xil sirkullardan foydalanadilar. Ularda chizmachilik asboblari, ularni ishga tayyorlash hamda chizma asboblaridan ratsional foydalanish va chizma bajarish texnikasi haqidagi tushunchalar aksariyat hollarda shakllanmagan boladi. SHunig uchun ham ushbu malumotlarni oquvchilarga orgatish, ularda chizma bajarish texnikalarini togri shakllantirilishi katta ahamiyatga ega. CHunki, bularning barchasi birinchidan grafik madaniyatning asosi bolsa, ikkinchidan oquvchilar chizma asboblarini ishga togri tayyorlashni va chizma bajarish texnikalarini bilmasalar ularni sifatli va savodli chizma bajarishga orgatishning ozi muammo bolib qoladi. Bular boyicha malumotlar chizmachilik darsligining sozboshi, chizmachilik kursiga kirish, geometrik yasashlar, turli xil chiziqlar chizish mavzularida keltirib otilgan.

Texnologiya fani oqituvchisi texnologiya mashgulotlarida ham, jumladan texnik ijodkorlik mashgulotlarida ham dastlabki mashgulotlardan boshlab oquvchilarni grafik tasvirlarni savodli bajarishga orgatishga harakat qilishi kerak. CHunki texnik ijodkorlik jarayonining ozi aksariyat hollarda bevosita chizma va grafik tasvirlar bajarish bilan bogliq boladi.

CHizmalarning sifatli bajarilishi chizmakashning mahorati bilan bir qatorda chizmachilik buyumlari, jihozlari va asboblarining togri tanlanishi va ishga tayyorlanishiga ham bogliq. Oquvchilarni chizmachilikning xalq xojaligi, turmushda va amaliy ahamiyati bilan tanishtirishda chizma bajarish jarayoni va undagi zamonaviy ozgarishlar bilan kengroq tanishtirishning ahamiyati katta. Bunda ular chizmalar faqat mavhum detallar chizmasi bilan ish korish emas, uning turmushning hamma sohalariga keng kirib borganligi, zamonaviy kompyuter grafikasi bilan bir qatorda qolda chizma bajarishning ahamiyati va uning qollanilish sohalari haqidag tasavvurlari kengayadi, chizmalarni togri bajarishga harakat qiladilar.

Oquvchilarning grafik savodxonligi va grafik madaniyatini togri shakllantirish chizmachilik fani oqituvchisining bevosita vazifasiga hisoblanadi.

Lekin texnologiya va texnik ijodkorlik fani oqituvchisi oquvchilarning chizmalarni togri bajarishlarini nazorat qilib borishi, chizma bajarishda qopol xatolarga yol qoymasliklariga harakat qilishi kerak. Oqituvchi grafik tasvirlar bajariladigan dastlabki mashgulotlarda oquvchilarni asosiy chizma asboblari bilan tanishtirib, ulardan togri foydalanish tartiblarini tushuntirishi kerak. Bu bilan oquvchilar chizmalarni nisbatan tez va sifatli bajarishni organadilar.

O’quvchilarga chizmachilik buyumlari, asboblari va jihozlari haqida malumot berganda ularning har birining yaqqol tasviri va ozini korsatib, ulardan foydalanish tartiblari haqidagi qisqacha malumotlarni berib borish kerak. Quyida shu yonalishdagi malumotlarni keltiramiz.