Termodinamika va statistik fizika

5.  Tem peratura.
T a jr ib a la r   s h u n i  k o 'r s a ta d ik i,  te rm o d in a m ik   m u v o z a n a t 
issiqlik  h a ra k a tin in g   m a x su s  k o 'rin ish i  s ifa tid a   h a m   y u zag a 
k elar  ekan.  A g ar  tu rli  m u v o z an a t  h o latd agi  ik k ita  sistem a  kon- 
ta k tg a   (xususan,  issiqlik  k o n tak ti)  keltirilsa,  ta sh q i  p a ra m e tr- 
lar  q a n d a y   bo'lishidan  q a t’iy  n azar,  u la r  ilg aridagidek  te rm o ­
din am ik   m u v o zan at  h o la td a   qolishi  yoki  u la rd a g i  m u v o z an at 
h o latlar  buzilishi  m um kin.
B irinchi  holni  u c h ta   sistem a  m isolida  k o ‘rib   chiqamiz.  A g ar 
m uv o zan at  h olatdagi  u c h ta   sistem a lard a n   birinchi  va  ikkinchisi 
h a r   biri  uchinchi  sistem a  b ilan   m u v o z a n a td a   b o ‘lsa,  u   holda 
b irin c h i  v a  ik k in c h i  s is te m a la r   h a m   o ‘zaro   te rm o d in a m ik  
m u v o z a n a t  h o la td a   b o 'la d i.  S is te m a la rn in g   b u n d a y   x o ssasi 
te rm o d in a m ik   m u v o z a n a tn in g   tran z itiv lig i  deyiladi.
Ik k in ch i  holda  o ‘zaro  k o n ta k tg a   k e ltirilg a n   ik k ita  sistem a 
m a ’lum   v a q t  o‘tg a n d a n   so‘n g   issiqlik  (energiya)  alm ash in ishi 
n atijasid a  ikkala  sistem a  b ir  sistem a  bo‘lib  boshqa  m u v o zan at 
h olatga  o‘tadi.  D em ak,  sistem an in g   te rm o d in am ik   m u v o zan at 
holati  fa q a t tashq i  p a ra m e trla r  X. bilan an iq lan m asdan ,  sistem a­
ning  ichki  holatini  x ara k te rlo v c h i  y an a  b itta   k a tta lik   T   bilan 
a n iq la n a d i.  B u  k a tta lik   ic h k i  p a r a m e tr   b o 'lib ,  s is te m a n in g  
m u v o z an at  ho latini  x a ra k te rla y d i.  B ir  b iri  bilan   m u v o z a n a t- 
dagi sistem alar  issiqlik  k o n ta k td a ,  k o n ta k t  dav o m id a  va  k o n tak t 
olingandan  keyin  h a m   T   ning  q iym ati  b ir  xil  bo'lib  qoladi.
B u  fik r sh u n d a y   xulosaga  olib  keladiki,  te rm o d in am ik   m u v o ­
z a n a t  h o la tin in g   tr a n z itiv lik   x o ssa si  tu r l i  xil  s is te m a la r n i 
to ‘g ‘rid a n -to ‘g ‘ri,  o ‘zaro  issiqlik  k o n ta k tig a  k eltirm asd a n   tu rib  
u ch inchi  sistem a  (jism)  y o rd am id a  T  ning  qiy m atin i  solishtirish 
im konini  beradi.  M uv ozanatdagi  sistem an in g   b a rc h a   n u q ta la ri- 
d a b ir xil bo‘lgan,  z a rra c h a la r soniga b o g ‘liq b o ‘lm agan,  en erg iy a 
va  ta sh q i  p a ra m e trla rg a   bog'liq  bo‘lgan   b u   k a tta lik   sistem an in g  
ichki  h a ra k a t  holatini  aniqlayd i  v a  tem p eratu ra  deyiladi.  T e m ­
p e ra tu ra   intensiv  p a ra m e tr  bo'lganligi  u c h u n   sistem ad ag i  issiq­
lik  h ara k a tin in g   o'lchovi  hisoblanadi.
M uvozanatdagi  sistem a  holatin in g  m ax su s  funksiyasi  sifatid a 
tem p era tura nin g  m a v ju d lig i  to'g'risidagi  f i k r   te rm o d in a m ik a ­
n in g   ik k in c h i  dastlabki  f i k r i   y o k i  «n o lin ch i  boshlanishi»  d eb  
y u ritila d i.
T e m p e ra tu ra   term o d in am ik   m u v o zan atd a g i  sistem alar  h ola­
tin i  b e lg ilo v c h i  te r m o d in a m ik   f u n k s iy a d ir .  M u v o z a n a td a