Termodinamika va statistik fizika

4.  Term odinam ik  jarayon.
T erm o d in am ik  sistem anin g   bir  m u v o zan at  h o latid an  ikkinchi 
m u vozan at  h olatga  o ‘tishi  te rm o d in am ik   ja ra y o n   d eb   yuritiladi. 
Ikki  holat  o‘rta sid a  h o la tlar  te rm o d in a m ik   bo'lishi  s h a rt  emas. 
U  yerda  kechadigan  jarayonlar  o‘ta  m u rak k ab   va  chigal  bo'lishi 
mumkin.  A gar ja ra y o n  ju d a   sekin  kechsa,  oraliq  h o la tlar  te rm o ­
d in a m ik   bo'ladi.  B u  h o ld a  siste m a  o raliq   h o la tla rd a   te rm o ­
dinam ik   m u vo zan atg a  o ‘tib   u lguradi.  T erm o din am ik ad a  ikkita 
ja ra y o n   fa rq   qilinadi:
Ja ra y o n   davom ida  sistem a  a tro f-m u h it  bilan  doimo  te rm o ­
d in am ik   m u v o z a n atd a  q olad ig an   ideal  ja ra y o n la r  k v a z is ta tik  
deyiladi.  Ja ra y o n   b u n d a y   bo'lishi  u ch u n   u   ju d a   sekin  kechishi 
k e ra k ,  y a ’ni  siste m a   p a ra m e trla rin in g   o 'z g a rish i  ju d a   sek in  
bo‘lishi kerak.  M asalan,  gazni  k v azistatik  siqish  (shartli  rav ish d a 
to ‘g ‘ri  ja ra y o n   d eb   q ab u l  qilam iz)  u c h u n   ta sh q i  bosim   ichki 
bosim dan  ju d a   kichik  m iqdorga  k a tta   bo'lishi  kerak.  A ksincha, 
gazni  x u d d i  sh u n d a y   y o ‘l  b ilan   k e n g a y tirish d a   (tesk ari  yoki 
q ay tish   jarayoni)  ta sh q i  bosim   ichki  bosim dan  ju d a   kichik  m iq ­
d o rga  kichik bo'lishi  k erak.  Y uqoridagi  m isolda  to ‘g ‘ri v a  tesk ari 
ja r a y o n la r   te k is lik d a   tu r li  tr a y e k to r iy a la r   b o 'y ic h a   o ‘ta d i. 
C h eg arav iy  holda,  o ‘ta   sekin   ja ra y o n d a   ikkala  tra e k to riy a   b itta 
tr a e k to r iy a   b o 'y la b   tu r l i  y o 'n a lis h la r d a   o ‘ta d i  v a   ja r a y o n  
q a ytu vch i  bo‘ladi.
N o k v a zista tik   (q ay tm as)  ja ray o n .  B u n d ay   holda  to ‘g ‘ri  va 
te s k a r i  ja r a y o n la r   t u r l i   s s e n a r iy   b o 'y ic h a   o 'ta d i  v a   faza 
d ia g ra m m a lari  h ech   qach on   u s tm a -u st  tu shm aydi.
48

---