Termodinamika va statistik fizika

3.  T erm odinam ik  m uvozanat.
Fizika  m a te riy a n in g   s tr u k tu r   k o ‘rin ish larig a  m os  k elu v ch i 
h a r a k a tn in g   (m e x a n ik ,  issiq lik ,  e le k tr o m a g n it)   e n g   o d d iy  
sh ak llari  bilan  b o g ‘liq  b o ‘lgan  q o n u n iy a tla rn i  o 'rg an ad i.  U lar- 
ning  b ir  h o la td a n   ikkinchi  ho latg a  o‘tish id a  h a r a k a t  sh ak llari- 
n in g   u m u m iy   o ‘lchovi  e n e rg iy a   d e b   y u ritila d i.  A tr o f - m u h it 
bilan   issiqlik  yoki  bo sh qa  k o n ta k td a   bo‘lm agan,  izolatsiyalangan 
sistem a  (m asalan,  d ev o rlari  o‘tk azm ay d ig an   idish   ichidagi  gaz) 
b o sh lan g ‘ich  h o latid an   q a t’iy  n azar,  p iro v ard id a  s h u n d a y   h o la t­
ga  o ‘ta d i-k i,  b u   h o lat  v a q t  o‘tishi  bilan  o ‘zgarm aydi.  Bu  fik rn i 
u m u m iy   holda  q u y id a g ich a  t a ’riflash   m u m k in.  A g a r  sistem a 
ho latin i  aniqlovchi  p a ra m e trla r  v a q t  o ‘tishi  bilan   o ‘zgarm asa, 
h o la t  sta tsio n a r  deyiladi.  B u n d an   ta sh q a ri  h a m m a   p a ra m e trla r 
v a q t  b o ‘yicha  o ‘zg arm as  b o ‘libgina  qolm ay,  q a n d a y d ir  ta sh q i 
m a n b a la r   t a ’s iri  h is o b ig a   h e c h   q a n d a y   s ta ts io n a r   o q im la r 
bo‘lm asa,  u   holda  b u n d a y   sistem a  m u v o zan at  h o la td a   deyiladi
47

---

(yoki  term o d in am ik   m u v o z an at  h o la td a   deyiladi).  M uvozanat 
holat  sistem ad a  y etarlich a  k a tta   v a q t  o ralig‘ida  yuzaga  keladi. 
S iste m a n in g   te rm o d in a m ik   m u v o z a n a t  h o la tg a   o ‘tish   v a q ti 
r e la k s a ts iy a   v a q t i  d e y ila d i.  M ik ro s k o p ik   m a n z a r a ,  y a ’ni 
sistem ani  tashkil  qilgan  z a rra la r  o ‘zining  m u ra k k a b   va  tartib siz 
h a ra k a tin i  davom   ettirav e rad i.  M akroskopik  holat  sodda  bo'lib, 
b ir  n ech ta  p a ra m e trla r  bilan  aniqlanadi,  m asalan,  te m p e ra tu ra , 
bosim,  hajm.
T e rm o d in a m ik   m u v o za n a t  holat  vaqt  o 'tish i  bilan  yuza g a  
keladi  va  hech  qachon  o‘z  holicha  ana  shu  m u vo za n a t  holatidan 
chiqa  o lm a yd i.  Bu  ta sd iq   te rm o d in a m ik a n in g   b irin ch i,  yoki 
asosiy  p o stu la ti  b o ‘lib,  te rm o d in a m ik a n in g   birin chi  d astlab k i 
f ik r i,  y o k i  te r m o d in a m ik a n in g   u m u m iy   b o s h la n is h i  d e b  
y u ritilad i.