Termiz davlat universitetining pedogogika instituti magistratura mutaxassisligi

Dasturlashtirilgan o‘qitish metodi. Dasturlashtirilgan o‘qitish - bu dasturlashtirilgan o‘quv materialining o‘qituvchi (kompyuterlar, elektron darslik , kinotrinajer va boshqalar) yordamida boshqaradigan o‘zlashtirishdir. Dasturlashtirilgan o‘qitish tamoyillarga ajraladi.
- Boshqaruvchi tuzilmalarning ma’lum darajasidagi ierarxiyasi quyidagi mas’uliyatli vaziyatlarda pedagog tizimni boshqaradi: fandan umumiy yo‘nalishni belgilash, fanga munosabat, individual yordam va tuzatishlar kiritish;
- Pedagog va talabaga zarur bo‘lgan tezkor teskari aloqa, biriga o‘quv materilani tushunish uchun ikkinchisiga tuzatishlar kiritish uchun. Teskari aloqa ikki xil shaklda amalga oshiriladi. Ichki va tashqi ko‘rinishda. Ichki teskari aloqa – talabaning o‘zi tomonidan bajariladigan, o‘quv materialining o‘zlashtirilishini muttasil tahlil qilib borish. Tashqi teskari aloqa – pedagog yoki boshqaruvchi - o‘qituvchi qurilma tomonidan o‘quv materialining talaba tomonidan o‘zlashtirilishini muttasil baholab borish.
- O‘quv materialini qadamlab beruvchi texnologik jarayon asosida ishlab chiqilgan o‘qituvchi dasturlar. Bu esa, o‘quv materialini dastruda alohida mustaqil, ammo o‘zaro bog‘liq qismlar ko‘rinishida shakllanishini anglatadi. Qadam o‘zaro bog‘liq uchta zvenodan iborat: axborot, teskari aloqa elementi va nazorat izchil qadamli o‘quv amallari yig‘indisi o‘qituvchi dasturni – dasturlashtirilgan o‘qitish asosini tashkil etadi.
- O‘qitishning individualligini turli xil vaqtda bo‘lsa ham, o‘quv materialining to‘la o‘zlashtirilishi ta’minlanadi. Chunki o‘qitish, sur’ati, o‘quv materialining har bir talaba tomonidan o‘zlashtirilishi individualdir.
- O‘qituvchi (o‘rgatuvchi) vositalardan foydalanish. Dasturlashtirilgan o‘qitish texnologiyasining xususiyati shundaki, o‘quv materiali talabalar tomonidan nazorat topshiriqlarini o‘z ichiga olgan uncha katta bo‘lmagan bloklar bo‘yicha o‘zlashtiriladi. Dasturlashtirilgan o‘qitish jarayonida talabalar juda faol ishlaydilar. Talabalar egallagan bilim albatta oldindan tuzilgan dasturning qanchalik darajada to‘g‘riligiga bog‘liq. Dasturlashtirilgan o‘qitishning yana bir xususiyati shundaki, u o‘qituvchiga juda katta imkoniyatlar ochib beradi, ya’ni, o‘qituvchi ijodiy ishlarini olib borishi hamda talabalar bilan ko‘proq mustaqil ishlashi uchun imkoniyat yaratiladi. Dasturlashtirilgan o‘qitishning asosiy afzalliklarida biri doimo o‘zo‘zini nazorat qilish va talabalarning material ustida ishlash jarayonida ularning bilim, ko‘nikma va malakalarni o‘zlashtirishlari ustidan nazorat qilishdir. Talabalar o‘z-o‘zlarini nazorat qilishlari bajarilgan jarayon natijalarini namuna bilan solishtirib ko‘rish orqali amalga oshiriladi; namuna esa dasturning har bir qadamdagi ichki teskari aloqa materiallarida keltiriladi. Tashqi teskari aloqani amalga oshirish, ya’ni o‘qituvchi tomonidan nazorat qilish ancha murakkab ishdir. Nazorat qilishning uzluksizligini ta’minlash maqsadida turli xil nazorat qiluvchi qurilmalari qo‘llaniladi. Nazorat qiluvchi qurilmalari sifatida kompyuter ishlatiladi. Talabalar bilimini tekshirish maqsadida har bir mavzu oxirida, o‘quv materiali oxirida o‘qituvchi test savollari va ularning to‘g‘ri javob kodini kiritishi kerak. Shuning uchun ham talaba o‘qituvchining ishtirokisiz ob’ektiv ravishda o‘z-o‘zini nazorat qila olmaydi,chunki u savolning to‘g‘ri javobi kodini qurilmaga kiritish uchun bu javobni oldindan bilishi kerak.
Mutaxassislik fanlarini o‘tishda elektron ta’lim resurslaridan foydalanish O‘qitish jarayonini elektron vositalari yordamida qo‘llab-quvvatlash sohasidagi tizimli izlanishlar 30 yildan ko‘proq tarixga ega. Bu vaqt davomida AQSh, Kanada, Angliya, Fransiya, Yaponiya va boshqa bir qator davlatlarda axborot va telekommunikatsion texnikaning turli tiplariga mo‘ljallangan o‘quv kompyuter tizimlari ishlab chiqilgan. Dastlab elektron vositalar yirik sanoat korxonalarida, harbiy va fuqarolik tashkilotlarida qo‘llanilgan. Xorijiy davlatlarda uslubiy va axborot-dasturli vositalarni ishlab chiqish uchun yuqori malakali psixologlar, pedagoglar, kompyuter dizaynerlari va boshqa mutaxassislar jalb etilgan. Yetakchi korxona va firmalar o‘quv yurtlarida kompyuterli o‘quv tizimlarini yaratish loyihalarini moliyalashtirishgan va bu sohada izlanishlar olib borishgan. Ilk o‘quv elektron dasturli vositalarni yaratish uchun bevosita dasturlashtirish texnologiyasidan foydalanilgan. Dasturchi sifatida ko‘pincha oliy o‘quv yurtlarining yuqori bosqich ta’lim oluvchilari va ilmiy xodimlar ishtirok etishgan. Keyinroq o‘zida universal muhitni tasvirlaydigan, ularni o‘quv-uslubiy materiallar bilan to‘ldirish imkoniyatini beradigan qatlamlar yuzaga keldi. Qatlamlar bevosita dasturlashtirishni talab qilmasa ham yoki har bir o‘qituvchi elektron o‘quv dasturli vositasini tayyorlay olsa ham bunday muhitlar keng tarqalmadi. Elektron o‘quv vositalarini ishlab chiqish va foydalanish dastlab ikkita asosiy yo‘nalish bo‘yicha rivojlangan. Birinchi yo‘nalish doirasida turli o‘quv fanlari bo‘yicha avtomatlashtirilgan ta’lim berish tizimlari ishlab chiqilib o‘quv jarayoniga tadbiq etilgan. Bunday avtomatlashtirilgan ta’lim berish tizimlarining yadrosi bo‘lib, pedagoglarga o‘z o‘quv-uslubiy materialini o‘rganishni maxsuslashtirilgan tillar yoki boshqa asbobli vositalar yordamida dasturlashtirish imkonini beruvchi mualliflik tizimlari hisoblanadi. Kompyuter texnologiyasini ta’lim berishga joriy qilishning ikkinchi yo‘nalishi turli sohalarni axborotlashtirish jarayonlari bilan uzviy bog‘liq. Ushbu yo‘nalish doirasiga alohida kompyuterli o‘quv dasturlari, avtomatlashtirilgan tizimlar elementlari, ob’ektlar va jarayonlar tarkibini matematik modellashtirish kiradi. O‘tgan asrning 80-chi yillaridan boshlab o‘qitishni axborotlashtirishning san’at intellekti ishlanmalariga asoslangan intelektual o‘qitish tizimlarini yaratish va qo‘llash bilan bog‘liq bo‘lgan yangi yo‘nalishi jadal rivojlangan. XX asrning 80-chi yillarida kompyuterlarning keng tarqalishi ta’lim sohasida nafaqat yangi texnikaviy, balki didaktik imkoniyatlarni ham yaratdi. Kompyuterlarning asosiy afzalliklari ularning yaqinlashuvchanligi, muloqotning oddiyligi va albatta, grafikaviy imkoniyatlaridir. O‘quv kompyuter tizimlarida grafikaviy illyustratsiyalarni qo‘llash faqat ta’lim oluvchilarga axborotni uzatish tezligini oshirish va uni tushunish intensivligini oshirish imkoniyatini berib qolmasdan, balki, ularda intuitsiya, sezgirlik, obrazli fikrlash kabi qobiliyatlarni ham rivojlantiradi. Xotira hajmi katta bo‘lgan elektron vositalar va global telekommunikatsion muhitlarning paydo bo‘lishi o‘z ichiga gipermatnli, multi va gipermedia texnologiyalarni, virtual tizimlarni qo‘llaydigan o‘quv dasturli vositalarni yaratishga olib keldi. Bunday tizimlardan foydalanish lazerli kompakt disklarda elektron dasturlar, ma’lumotnomalar, kitoblar va boshqa manbalarni ko‘plab adadlashtirish imkoniyatini yaratdi. Shu bilan birga hozirgi vaqtda elektron o‘quv vositalari sohasida o‘quv-uslubiy ishlanmalar texnologik ishlanmalardan keyinga qolmoqda. Bunday ortda qolish tabiiydir, chunki ta’lim jarayonini elektron vositalari yordamida qo‘llab-quvvatlash fanlararo integratsiyalashuvni ta’minlashni talab etadi. Aynan uslubiy muammolarni yechishdagi ortda qolish ta’limda yangi axborot va kommunikatsion texnologiyalarni qo‘llashning potensial va real imkoniyatlari orasidagi uzilishning asosiy sabablaridan biri bo‘lib hisoblanadi. Ta’limni axborotlashtirish zamonaviy bosqichining tendensiyalaridan biri bo‘lib, elektron ma’lumotlarni, ensiklopediyalar, ta’lim beruvchi dasturlar, ta’lim oluvchilar bilimini avtomatik nazorat qilish vositalari, elektron o‘quv nashri sifatida ko‘rib chiqiladigan yagona dasturli uslubiy majmualardagi elektron darsliklar, trenajerlar va virtual stendlar kabi elektron vositalarni yaratishga intilish hisoblanadi. Mamlakatimiz o‘quv yurtlariga kirib kelayotgan zamonaviy kompyuterlar asosida o‘quv yurtlarini axborotlashtirishga intilish jarayoni ta’limda elektron ta’lim resurslarini yaratish uchun yo‘l ochib berdi. Asosiy elektron ta’lim resurslari bo‘lgan elektron o‘quv adabiyotlari ( elektron darslik yoki o‘quv qo‘llanma) ga to‘xtalamiz. Elektron o‘quv adabiyotlari - zamonaviy axborot texnologiyalari asosida ma’lumotlarni jamlash, tasvirlash, yangilash, saqlash, bilimlarni interaktiv usulda taqdim etish va nazorat qilish imkoniyatiga ega bo‘lgan manba hisoblanadi. Uzluksiz ta’lim tizimida fan va texnologiyalarning rivojlangani sari mazmuni tez o‘zgaruvchan, chuqurlashtirilib o‘qitiladigan umumkasbiy va mutaxassislik fanlari bo‘yicha asosan kam adadli elektron o‘quv adabiyotlarini tayyorlash o‘qitish jarayonida yaxshi samara beradi . Elektron o‘quv adabiyotlari bilim oluvchilarning tasavvurini kengaytirishga, dastlabki bilimlarini rivojlantirishga va qo‘shimcha ma’lumotlar bilan ta’minlashga yo‘naltirilgan bo‘ladi. Ta’limni isloh qilish shunday elektron o‘quv adabiyotlarini yaratishni talab qiladiki ularning mavjud bo‘lishi ta’lim oluvchilar va o‘qituvchilar uchun, ta’lim muassasi va uy sharoitida bir xil bo‘lgan kompyuterli muhitni ta’minlashni taqoza etadi. Elektron darslik (ED) - kompyuter texnologiyasiga asoslangan o‘quv uslubini qo‘llashga, mustaqil ta’lim olishga hamda fanga oid o‘quv materiallar, ilmiy ma’lumotlarning har tomonlama samarador o‘zlashtirilishiga mo‘ljallangan O‘qitish maqsadlariga bog‘liq ravishda elektron darslikning quyidagi turlari bo‘lishi mumkin:
- aniq bir fanga mo‘ljallangan elektron darslik;
- kompyuter o‘quv xonasidan alohida fanlarni o‘qitish uchun mo‘ljallangan elektron darslik;
- o‘quv materialini ochiq o‘rganishda biror fanning alohida bo‘limlarini (modullarini) o‘rganish uchun mo‘ljallangan elektron darslik;
- o‘quv materiali bilan birga elektron trenajerlar, virtual stendlar, multimediyalar berilgan aniq bir fanga mo‘ljallagan elektron darslik;
- ijodiy qobiliyatlarni rivojlantirishga qaratilgan elektron avtomatlashtirilgan tizimlar; Mutaxassislik fanlaridan yaratiladigan elektron darsliklar ta’lim jarayonida quyidagi ijobiy natijani beradi;
- o‘rganilayotgan materialni an’anaviy o‘quv adabiyotlariga nisbatan induktiv yondashish, eshitish va emotsional xotiralarga ta’sir qilish yo‘llari bilan yetkazish orqali tushunishni yengillashtiradi;
- ta’lim oluvchilarning ehtiyojiga, tayyorgarlik darajasiga, intelektual imkoniyatlariga moslashtiriladi;
- o‘quv predmetining mohiyatiga diqqatni jalb etgan holda ko‘p sondagi ma’lumotlarni va topshiriqlarni qarab chiqish va ko‘proq amaliy masalalar yechishga imkon yaratgan holda murakkab hisoblashlar va almashtirishlardan xolos etadi;
- o‘rganishning barcha bosqichlarida o‘zini-o‘zi tekshirib ko‘rish uchun keng imkoniyatlarni yaratadi;
- ishni chiroyli, aniq rasmiylashtirishlarga va uni o‘qituvchiga fayl yoki qog‘ozga chop etgan holda topshirishiga imkon beradi;
- tajribali o‘qituvchi vazifasini cheklanmagan tushuntirishlarni, sanoqsiz takrorlashlarni, eslatishlarni taqdim etgan holda bajaradi. Elektron darslik ixtisoslashgan o‘quv xonalarida o‘tkaziladigan amaliy mashg‘ulotlar uchun quyidagi qulay imkoniyatlarni yaratadi:
 kompyuterli qo‘llab quvvatlashlardan foydalangan holda katta miqdordagi topshiriklarni bajarishga, yechimlarni va ularning grafik talqinini tahlil qilish uchun zarur bo‘lgan vaqtdan ozod bo‘ladi;
 o‘qituvchining rahbarlik va maslahatchi sifatida qatnashib kompyuter oldida mustaqil ish shaklida mashg‘ulot o‘tkazish imkonini yaratadi;
 o‘qituvchiga kompyuter yordamida ta’lim oluvchilar bilimini tez va samarali nazoratdan o‘tkazishiga imkon beradi;
 o‘qituvchiga nazariy va amaliy mashg‘ulotlarda o‘zining xohishi bo‘yicha hajmi jihatidan kichik ammo tarkibi bo‘yicha o‘ta muhim bo‘lgan materiallarni yetkazishiga, ta’lim oluvchilarning auditoriya mashg‘ulotlari doirasidan tashqari o‘rganish mumkin bo‘lgan masalalarni yechishda mustaqil shug‘ullanishlari uchun imkon yaratiladi;
 o‘qituvchini uy topshiriqlarini, turli hisoblashlarni va nazorat ishlarni tekshirish kabi mashaqqatli ishlardan ozod etadi;
 ta’lim oluvchilar bilan ayniqsa uy topshiriqlari va nazorat ishlari qismiga oid ishlashni individualashtirishga imkon beradi.