Термиз давлат университети

ГЎЗАЛЛИК 
— табиат, жамият, санъат ҳодисаси; эстетик категория. Г. 
ҳиссий таъсир ўтказиш орқали инсонда жисмоний ва маънавий кучлар 
оқимининг кўпайишига шодлик, завқланишдан тўла маънавий қониқиш ҳосил 
қилишга имкон яратади. Фойдалилик жамият тараққиёти учун хизмат 
қилишга мўлжалланган бўлади. Г., Шиллернинг ўринли ибораси билан 
айтганда, инсон озодалигининг рамзи сифатида намоён бўлади. Инсон ҳамма 
ерда ва ҳар қандай шароитда табиатдаги Г.дан завқ олади, онгли ёки 
англамаган ҳодца севинади, маънавий бойлик орттиради. Инсон у ёки бу 
ижтимоий гуруҳнинг, ижтимоий орзусига мувофиқ келадиган ҳодисаларни Г. 
сифатида баҳолайди. Ҳамма вақт ҳам табиатга эстетик муносабат ва табиатни 
Г. қонунлари асосида ўзлаштириш, уни «инсонийлаштириш» табиат 
ҳодисаларига инсон талаб-эҳтиёжлари, мақсад ва орзуларини татбиқ этиш 
билан боғланиб кетган. Инсонда табиатга қандай муносабатда бўлиш туйғуси 
секин-аста инсон зоти ва табиат ривожланиб боргани сари шаклланиб борган. 
Ибтидоий санъат манзарали тасвир нималигини билмаган, табиат 
ҳодисаларининг гўзал ёки хунук эканлигини баҳо-ламаган. Қад. овчи-мусаввир 
ўз диққат — эътиборини асосан тирикчилик манбаи бўлган нарсалар, воқеа-
ҳодисаларга қаратган эди. Ўша пайтларда инсон фаолиятининг асосий тури 
бўлган овчилик ўрнига деҳқончиликнинг пайдо бўлилга, инсон атрофидаги 
табиатни ўзлаштира бошлаши билан табиат бошқача ижтимоий орзу мезонлари 
орқали баҳоланади, ўлчанади, инсон учун табиатни гўзал ва хунук томонлари 
аён бўла бошлайди. Инсон куч-қудратига нисбатан табиат кучларининг 
қудратлилиги, табиатни эстетик ўзлаштиришнинг илк босқичини белгилаб 
берди. 
Д 
ДАНТЕ (Dаntе) Алигьери 
(1265—1321) — Италия шоири ва файласуфи. 
«Илоҳий комедия» асари билан дунёга машҳур. Бу асарда одам ўлгандан сўнг 
нариги дунёда дўзах (жаҳаннам), аросат ва жаннатда бўлишини маҳорат билан 
баён этилади. Асарда ўрта аср тафаккури, Шарқ мутафаккирлари, хусусан, 
Ибн Сино фал-ий қарашлари акс этилган. Шунинг учун Ғарб илоҳиётчилари Д. 
Ибн Сино йўлидан кетган, деб даъво қиладилар. Д. ўз асарида Ал-Фарғоний 
асарларидан ҳам кенг фойдаланган. У асарларида Европа гуманизмини бошлаб 
берди, одамларни бирликка чақирди. 
ДАО 
(хитой — қонун, йўл) — қадимги Хитойда вужудга келган фалсафий 
мактаб. Асосчиси Лао-цзи (мил.ав. VI а.да яшаган). Лао цзи ва унинг 
шогирдлари оламнинг моддийлигини, моддий дунё табиий қонуният—Д. 
асосида тўхтовсиз ва ўзгаришда эканлигини қайд этди. Даоизм вакиллари қад. 
Хитой фал.-сида биринчи бўлиб моддий дунёдаги ҳамма нарсалар қарама-
қаршиликдан иборат эканлигини эътироф этдилар; моддий дунёни билиш 
мумкинлигини, билиш сезгилардан бошланиб, тафаккур билан якунланишини 

---

142 
кўрсатиб беришга ҳаракат қиддилар. Уларни билишдан мақсад оламнинг 
моҳиятини, яъни, Д.ни билишдан иборат, деб таъкидлаганлар.