Термиз давлат Университети Педагогика факулътети Психология таълим йўналиши битирувчиси Нормуродов Ғайратнинг “Тадбиркорлик фаолияти хусуси

Bitiruv malakaviy ishning tuzilishi va hajmi:
Kirish, nazariy qism, 1-bob 2 
paragrafdan, 2-bob, 2 paragraf, 3-bob amaliy qism 2 paragraf, bob bo’yicha xulosa, 
компьютерда 
68
-бетдан ташкил топган, xulosa va tavsiyalar, foydalanilgan 
adabiyotlar ro’yxaтi, ilovalardan iborat. 

---

9 
I.
 
БОБ. 
MAKTABGACHA 
YOSHDAGI 
BOLALARDA 
NUTQ 
RIVOJLANISHINING ILMIY ASOSLARI. 
1.1.
 
BOLALAR NUTQINI O‘STIRISHDA TEVARAK-ATROF BILAN 
TANISHTIRISHNING AHAMIYATI.
 
 
Ma’lumki, 
bolalarni maktabga tayyorlashda tevarak-atrof bilan 
tanishtirish muhim o‘rin tutadi. Tevarak-atrofni o‘rganish narsa va hodisalarni 
idrok etish, o‘zini qiziqtirgan masalalar to‘g‘risida fikr yuritis h, o‘ylash, nutq 
o‘stirishni rivojlantirishga yordam beradi. Tovush va so‘zni tug‘ri talaffuz 
etish bola shaxsining shakllanishida katta tarbiyaviy ahamiyat kasb etadi.
Maktabgacha ta’lim muassasasida maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarga 
ta'Iim va tarbiya berislida eng asosiy vazifalardan biri bolalarga ona tilini 
o'rgatish, nutqini rivojlantirish, nutqiy munosabatga, muomalaga o‘rgatishdir.
Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolaning nutqi tashqi olam bilan 
bog’langan holda uchta vazifani bajaradi: 1) kommunikativ; 2) bilish, 3) 
tartibga solish. 
Nutqning kommunikativ vazifasi bolada juda yerta paydo bo’ladi. Bolaning 
ilk bor aytgan birinchi so’zi kommunikativ vazifani bajaradi. Keyinchalik yesa 
bu so’z bolaning atrofdagi kishilar bilan muomala qilish yehtiyo ji o’sib 
borgani sari nutq sifatida takomillashib boradi. Ikki yoshdan boshlab bola o’z 
istak-xohishini atrofdagi kishilarga tushunarli tarzda ifodalay oladi, o’ziga 
qarata aytilgan ‘nutqni, so’zlar ma’nosini tushuna boshlaydi. 
Uch yoshdan keyin bola ichki nutqni egallaydi. Bu vaqtda nutq uning 
uchun muomala vositasi bo’libgina qolmay, balki boshqa vazifani — bilish 
vazifasini bajara boshlaydi; yangi so’zlar va so’z shakllarini o’zlashtira borib, 
tevarak-atrof haqidagi, predmet va hodisalar, ular o’rtasidag i o’zaro bog’liqlik 
haqidagi tasavvurlarini kengaytiradi. 

---

10 
SHuni ta’kidlab o’tish lozimki, bolaga qaratilgan nutq uning xulq -atvorini 
tartibga solib turuvchi, qilinadigan ishlarni rejalashtirishga undovchi vositadir.
Biz nutq orqali, ya’ni til vositasi bilan har xil mulohazalar yuritamiz. 
Tafakkur hamisha til vositasida ifodalanadi. Til va tafakkur o’zaro uzviy 
bog’liq bo’lgan jarayondir. SHuning uchun ham fikrning realligi tilda 
nanioyon bo’ladi, deyilishi bejiz emas. Tafakkur jarayonida nutq—hulqni, 
xulosa chiqarish va tushuncha shakllarida namoyon bo’ladi.
Demak, kishilar til yordamida o’zlaridan ilgari yasliagan kishilarning hayotini, 
bolib o’tgan voqea va hodisalarni bilib oladilar. SHu bilan birga, o’zlari yashayotgan 
davrda bo’layotgan voqea va hodisalarni, yangiliklarni o’rganib, bilib oladilar. 
Til kishilarning eng qulay aloqa-aralashuv vositasidir. Inson til orqali: o’z 
fikrini bayon qiladi— axborot beradi; boshqalarning fikrini anglaydi — 
axborot qabul qiladi. 
Maktabgacha ta’lim muassasasi maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarga 
ta’lim va tarbiya berislida yeng asosiy vazifalardan biri bolalarga ona tilini 
o’rgatish, nutqini rivojlantirish, nutqiy munosabatga, muomalaga o’rgatishdir.
Ma’lumki, jamiyat taraqqiyotida tilning ahamiyati juda katta. Butun dunyo 
xalqlarining xoh siyosiy, xoh madaniy taraqqiyotini tilsiz tasavvur qilib 
bolmaydi. CHunki til eng muhim aloqa vositasi, jamiyat yesa aloqasiz 
rivojlanmaydi. 
Maktabgacha yoshdagi bolalar bilib oladigan tevarak-atrof obyektlarini tasniflash 
asos sifatida qabul qilinishi mumkin. Shu bilan birga, bolalarda faol va passiv lug‘at 
boyligi asta-sekin ortib boradi, nutq rivojlanadi.
Maktabgacha yoshdagi bola eshitadigan, ma’nosini tushunadigan, eslab 
qoladigan hamda qo‘llaydigan so‘zlarni asta-sekin tevarak-atrof bilan tanishish 
jarayonida 
ota-onalari, 
tengdoshlari, 
tarbiyachilarining 
axborotlari 
orqali, 
shuningdek, o‘zining uncha ko‘p bo‘lmagan so‘z zaxirasiga tayanib bilib oladi.

---

11 
Bola o‘sib boradi, uning ehtiyojlari ko‘payadi, yangi istaklari, qiziqishlari paydo 
bo‘ladi. Biroq tarbiyaning aqliy, axloqiy, mehnat va boshkqa turlari bir maromda 
(bolaning yoshiga muvofiq) amalga oshishi uchun maktabgacha yoshdagi bolalar 
lug‘atidagi so‘zlar miqdori ustida yetarlicha o‘ylab ko‘rilmaydi. 
Maktabgacha ta’lim muassasasida ta’lim berish samaradorligini oshirish, 
bolalarni mustaqil ta’lim olishga (maktab ta’limiga) tayyorlash, yangi 
jamiyatning ongli quruvchilarini tarbiyalash kabi muhim va hayotiy 
vazifalarni hal qilishda ona tili asosiy o’rin egallaydi. 
„... Xalqning milliy madaniyati va o’ziga xosligini ifoda etuvchi vosita 
bo’lmish o’zbek tilini rivojlantirish — bu tilning davlat maqomini izchil va 
to’liq ro’yobga chiqarish ...demakdir"
1
, deb ta’kidlab o’tgan edi 
Respublikamiz birinchi Prezidenti 1. A. Karimov. 
Ta’lim va tarbiya muammosi juda qadimdan beri mavjud. U o’rta asrlardagi 
G’arb va SHarq mutafakkirlarining asarlarida ko’rib chiqilgan. O’sha davrlarning 
buyuk mutafakkirlari Abu Nasr al-Forobiy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, 
YUsuf Xos Hojib, Ahmad YUgnakiy, Jaloliddin Dovoniy, Alisher Navoiy va 
boshqalar feodal zulm va mutaasib ruhoniylarning qattiq qarshiligiga qaramasdan 
jahon fani, madaniyati, maorifiga bekiyos hissa qo’shdilar. 
O’tgan davrlarda mehnatkashlaring o’z munosabatlarini uning yoshlarga 
tarbiyaviy ta’sirini yanada kuchaytirish maksadida qo’lga qo’yish borasidagi 
tajribalarini nafakat xalq pedagogikasining qator shakllari, usullarini qayta 
tiklash uchun, balki shaxsni shakllantirishni bosh qaruvchi ob’ektiv umumiy 
ijtimoiy qonunlar, xalq turmush tarzini tushunish uchun ham o’rganish 
lozimO’zbek adabiy tili o’zbek xalqining yagona, normallashgan tili sifatida 
og’zaki va yozma shaklda asrlar mobaynida rivojlanib, mukammallashib keldi. 
O’zbek adabiy tilini taraqqiyot bosqichiga ko’ra ikki adabiy tilga ajratish 
1
I.A.