Termiz Davlat Universiteti magistratura bo’limi 5A140202 Fizika (yo’nalishlar bo’yicha ) mutaxassisligi 2-kurs magistranti Nazarov Bekzodning 2021-yil oktabr oyi uchun seminar mashg’uloti uchun ma’ruza mavzusi

Termiz Davlat Universiteti magistratura bo’limi 5A120101 – Adabiyotshunoslik: o‘zbek adabiyoti magistratura mutaxassisligi 2-kurs magistranti Sharipova Tursunoyning 2021-yil oktabr oyi uchun ilmiy seminar mashg’uloti uchun ma’ruza mavzusi.
Mavzu: Intertekstuallikning o’rganilish darajasi
Intertekstuallik – muallifning she’riy matni mazmunini boyitadigan kuchli ifoda vositasi. Ammo iqtibos aniq yoki yashirin – o’quvchi tomonidan tan olinmasa, u holda intertekstuallikning ta’sir kuchi nolga kamayadi. O’quvchi muallifni tushunmaydi, ma’lum bir she’rga xos bo’lgan qo’shimcha ma’noni anglamaydi, uning his-tuyg’ulari va baholariga singib ketmaydi. Yana bir tarafi yashirin ishlatilgan iqtibosni muallifning so’zlari sifatida so’zma-so’z tushunishi natijasida she’r g’alati va tushunarsiz bo’lib tuyiladi. Albatta, yozuvchi qo’llagan intertekstlarni bilish uchun o’quvchilardan ham ma’lum darajadagi asarlarni bilish talab etiladi.Yozuvchi ham o’z navbatida o’quvchining har qanday intertekstual shaklni anglash chegarasini oldindan bilishi kerak. Yozuvchining o’z asarida boshqa matnlarning elementlarini kiritishi intertekstuallikning o’ynoqi bo’lishini ta’minlaydi. O’quvchi badiiy matnni o’qish jarayonida hayajonli faoliyat bilan shug’ullanib, iqtiboslarni tanib, bir xil jumboqni hal qilish, ularning manbasini aniqlash va ushbu matndagi vazifalarini ochish kerak.
Shu jumladan, o’zbek adabiyotidagi she’riyatda ham intertekstuallik, ya’ni matnlar aloqadorligi seziladi. Jumladan, o’zidan oldingi ijodkor yoki zamondoshlar ijod namunalaridan iqtiboslar keltirish, Qur’on oyatlariga ishoratlar, mashhur kinofilmlar, yoki asarlardan mashhur parchalardan ishlatish shular jumlasidandir. Masalan, Qul Ubaydiy qalamiga mansub:
Har zarra bir jami jahonnamoy ermish,
Kim basirat ko’zi birla ko’rdim ersa,

Qul Ubaydiy ishq ahli bermadilar

“Lan taroni”javobini so’rdum ersa
Ushbu parchada qo’llanilgan “Lan taroni” A’rof surasining 143-oyatiga ishoratdir (Hargiz ko’rolmaysan).
Mumtoz ada biyotimizda oyatlar bilan bog’liq aloqalar ko’plab topilishi bu tabiiy hol. Hozirgi o’zbek she’riyatida ham shunday matnlar borki, ulardan ayrimlarini misol tariqasida ko’rib o’tsak. Buyuk ijodkor Abdulla Oripov qalamiga mansub ushbu misralarda ham ushbu oyatga nazar tashlangan.
Birovlar nazdida johil Osiyo
Faqat zavol ko’rib, ko’rmagan kamol.
Muso iltijosi yetdi-yu go’yo,
Haq Tur tog’i uzra ko’rgazdi jamol.
Banddan ko’rinib turibdiki, Shoir A’rof surasining 143-oyatini aynan ikki misraga jo qilgan. “Muso miyqotimizga kelib, Robbi unga gapirganida, U: “Robbim, menga(jamolingni) ko’rsatgin, senga nazar solay ”, - dedi. U zot: “Meni hech ko’ra olmassan. Lekin toqqa nazar sol, agar u makonida sobit tura olsa, bas, Meni ko’rasan”,- dedi. Robbi toqqa tajalliy qilganida, uni titilgan holga keltirdi va Muso hushidan ketib yiqildi. Hushiga kelgach: “Sen poksan, senga tavba qildim.Men mo’minlarning avvalgisiman ”,- dedi”. – A’rof surasi 143- oyat.
Shoir Alisher Navoiy ijodiga ham kuchli qiziqqan bo’lib,ijodida ham matnlar aloqasi seziladi:
Oldiga qo’yganni qaytarmay yemoq,
Aslida aqli yo’q hayvonning ishi.
Og’ziga kelganni qaytarmay demoq,
Noqis-u befahm nodonlar ishi.
Bu matn hamma o’qiguvchilar yoshliklaridan eshitib, ong-u shuurlariga singib ketgan mashhur baytning xuddi o’zidir:
Oldiga kelganni yemoq, hayvonning ishi.
Og’ziga kelganni demoq, nodonning ishi.
Iste’dodli ijodkor she’riyatida rus she’riyatining zabardast vakili A.S.Pushkin bilan ham aloqalar sezilarli darajadadir. Masalan,uning “Pushkin” nomli she’rida
Yo’q, yo’q, dardli shoir, porloq yulduzni
Ayt-chi, kim g’amli deb ayta olarkan,
Boqguvchi ko’zlarda g’am bo’lmasa agar!
Sil bo’lgan go’zalga o’xsharmidi kuz,
Qalbingda bahordan,g’am bo’lmasa gar,
O, buyuk shoir…!