Tеrmiz davlat univеrsitеti kasbiy ta’lim kafedrasi

O’TKAZGICH MATERIALLAR

O‘tkazgich metall materiallarni to‘g‘ri tanlash va foydalanish uchun bu materiallariing elektr, fizik-mexanik va ximiyaviy xossalarini bilish kerak.

O‘tkazgich materiallariing eng muhim elektr xossasi uning o‘zidan elektr toki o‘tishida qarshilik ko‘rsata olishidir. Bu xossa solishtirma elektr qarshilik bilan ifodalanadi. Qanday maqsadda ishlatilishiga qarab kerakli elektr qarshilikli material tanlanadi.
O‘tkazgich metall materiallariing eng muhim fizik xossa­lari zichlik va erish nuqtasi bilan xarakterlaiadi.
O‘tkazgich materiallar o‘zlarining lgexshshk xossalari bilan \am bir-biridan farq qiladi, bu xossalari elektr qurilma-larnn, masalan, elektr uzatish liniyalarini loyihalash va qurishda e’tiborga olipadi.
O‘tkazgich metall materiallarni tanlash va ishlatishda ularning quyidagi xnmnyaviy xossalari: korroziyaga qarsh i m a h k a m l i g i ha mda payvandlash va kavsharlashda ulana olishligi e’tiborga olinadi. Masa­lan, metall o‘tkazgichlarni ancha nam sharoitda ishlatish talab qilinsa, u holda ular antikorroziya qoplamalar bilan qoplanadi va hatto germetik qobiq. ichiga joylashti-riladi.
O’tkazgich metall materiallariing ba’zi xossalagri xaraktsristikasi va ularni ishlatish haqidagi ma’lumotlar 1-jadvalda berilgan.
Машqлар

1. 
   Mis, alyumshgay, po‘lat, rux, jez, bronza kabi materiallarni ko‘rib chiqing. Har bir materialning bir-biridan farq qiladigan tashqi belgilarini ko‘rsatiig.
   
2. 
   Simlarni tayyorlashda ishlatiladigan o‘tkazgich materiallar xossala­ri va qiyosiy xarakteristika bering.
   

3.Maktab kabineti va uydagi katta solishtirma elektr qarshilikli qo-tishmalar (manganin, konstantan, nixrom, fexral) ishlatiladigan elektr tuiilmal'arning nomini ayting. Bu qotishmalar xossalariga qiyosiy xarakteristika bermng.
O‘tkazgich metall materiallariing eng muhim xossalari xarakteriyetikasi

	Solishtirma	Zichli-	Erish	Shu material nshlati-
Materialning nomi	elektr karshiligi.	gi,	yauqta-	lib tayyorlanadngan
	ом.мм*	g/sm'	si, °S	buyumlar
Mis (aralashma-	0,0172—0,0175	8,92	1083	Sim, kabellar, kantakt
lar 0,1% dan ortlq				qisqichlari
emas)
Alyuminiy (ara-	0,0262	2,7	660,1	Sim kabel, kontakt
lashmalar 0,5% dan			•	qisqichlari, elektr mashinalar korpuslari,
ortiq emas)				asboblarning detallari, kabel qoplamalari
Po‘lat (uglerod	0,10-0,14	7,7-7,9	1400-1530	Sim, elektr qu-
miqdori 0,1 dan				rilmalarning kons-
0,15% gacha)				truksiya qismlari
Qo‘rg‘oshin (ara-	0,221	11,34	327,3	Kavsharlar, akku-
lashmalar 0,14%				mulyator plastinka-
dan ortiq emas)				lari, kabel qopla­malari
Qalayi	0,143	7,29	231,85	Kavsharlar, kon-densatorlar uchun zar qog‘oz
Rux	0,062	7,1	419,5	Antikorroziya qop­lamalari, kavshar­lar galvanik ele-mentlar elektrod-lari, kondensator-lar uchun metall qog‘ozlar
KadmiGshi bronza	0,02-0,05	8,5-8,9	885-1050	Kontakt liniyalar
(кадмий ■ миqдори				uchun simlar, sirpa-
1 % гача)				nuvchi va shtepselli kontaktlar
Фосфорли бронза	0,02—0,05	8,5—8,9	885—1050	Elektr o‘lchov as-'
(фосфор миqдори				boblarining pru-
0,13% гача)				jinalari
Жез (мис ва рух	0,031—0,079	8,5—9,7	900-960	Kontakt qisqich-
qотишмаси)				lari, rubilnik-ning kontakt oyoq-lari, radiolampa- lar qalpoqlari
Манганин (мис,	0,48	8,5	1000	Karshilik etaloni
маргапеs ва никель				va magazinlari,
qотишмаси)				shunglar va qo‘shimcha qarshiliklar, termoparalar

Konstantan (mis va nikel qotish-masi) Nixrom (xrom, nikel, marganets va temir qotishmasi) Fexral (temir, alyuminiy, xrom, kremniy va marga­nets qotishmasi)

0,52 1,1 1,3

8,9 8,1—8,4 6,9—7,5

1275 1400 1450

Reostatlar, ter-moparalar Sanoat elektr isi-tish asboblarining isitish elementla-ri Maishiy va sayao-at elektr isitish asboblarining isi­tish elementlari, reostatlar

Kavsharlar
Kavsharlash bilan o‘tkazgichlarni bir-biriga ulash mumkin. Jinsdosh metallarni kavshar bilan bir-biriga ulash kavshar­lash deyiladi, Kavsharning erish nuqtasi kavsharlab ulanadigan metallarning erish nuqtasiga qaraganda ancha past bo‘ladi. Kavshar oksidlanmasligi, o‘tkazgichlarning ulangan joyiga nam va gazlarni o‘tkazmasligi kerak. Metallarni kavsharlash bilan mahkam ulash uchun kavsharni to‘g‘ri tanlash zarur.
Kavshar ma’lum metallar qotishmasidan iborat (2- jadvalga qarang).
2- j a d v a l
Kavsharlar tarkibi va ishlatilishi

Markasi	Ximnyapiy tarkibi, %	Erish nuqta-si, °S	Quyidagi metallarni kavsharlashda ishlatiladi
POS-30	Qalayi -30 Surma -2 Qo‘rg‘oshin -68	245	Mis, jez, rux qoplamali tunuka
POS-40 1	Qalayi —40 Surma —2 Qo‘rg‘oshin -58	235	Mis, jez, rux qoplama-li tunuka, kumush
A	Rux —58 Qalayi —40 Mis —2	425	Alyuminiy
Avia-1	Rux —25 Qalayi —55 Qadmiy —20	200	Alyuminiy va uning qo-tishmalari
Avia-2	Alyumshshm 15 Rux —25 Qalayi —40 Kadmiy —20	250	Alyuminiy va uning qo-tishmalari

Elektrotexnik ko‘mir
Elektrotexnik ko‘mir uglerod birikmalari: qurum, grafit, toshko‘mirdan olinadi. Maydalangan ko‘mir massasi toshko‘mir smolasi bilan aralashtiriladi va yuqori temperaturada kuydiriladi.
Elektrotexnik ko‘mirdan projektor, elektr pech va payvandlash apparatlarida elektrodlar sifatida ishlatiladigan sterjenlar yasaladi. Sterjenlar juda katta solishtirma elektr qarshilikka ega (8 dan 65 om-mm2/m gacha). Sterjenlar elektr manbaiga ulanib, so‘ngra maxsus moslama yordamida bir-iriga tutashtiriladi va undan keyin birbiridan bir oz uzoqlashtiriladi. Buning natijasida sterjenlar orasida ravshan gurug‘lik chiqaradigan elektr yoyi hosil bo‘ladi. Sterjenlar orasidagi bo‘shliqda ko‘pchilik metallar erishi uchun yetarlicha bo‘lsan yuksak temperatura hosil bo‘ladi. Elektrotexnik ko‘mir kukun ko‘rinishda ham, masalan, mikroskonlar yasashda ishlatiladi. Elektrotexnik ko‘mir kukuninnng solishtirma elektr qarshiligi kukun donalari o‘lchamiga, kuydirish rejimiga va sepilish zichligiga bog‘liq bo‘ladi.
Elektrotexnik ko‘mir elektr cho‘tkalar tayyorlashda bir tarkibiy qismi sifatida ham ishlatiladi Elektr cho‘tkalarning asosiy markalari quyidagicha belgilanadi: KG - ko‘mir-grafitli;
G -grafitli; EG -elektr-grafitlangan; M, MG - mis-grafitli; BG -bronza-grafitli.
ELEKTR IZOLYATSIYA MATERIALLARI
Elektr izolyatsiya materiallarining xossalari
Elektr izolyatsiya materiallarini tanlashda va elektr qurilmalari tayyorlash uchun ulardan foydalanishda bu materiallarning muhim elektr, fizik-mexanik va ximiyaviy xossalarini hisobga olish kerak.
Elektr izolyatsiya materiallarining elektr xossalari uning solishtirma hajm elektr qarshiligiva elektr mustahkamligi bilan ifodalanadi.
Biror moddaniig solishtirma hajm elektr qarshiligi son jihatidan bu moddadan qirralari uzunlik birligiga teng qilib yasalgan kubning bir qirrasidan qarama-qarshi ikkinchi qirrasiga perpendikulyar tok o‘tgandagi qarshiligiga teng. Elektr izolyatsiya materiallarining solishtirma hajm, elektr qarshiligi katta bo‘ladi: gazsimon moddalarda 1020 dan 1022 om-mm2/m gacha; suyuqliklarda 1016 dan 1019 om-mm2/m gacha; qattiq moddalarda 1012 dan 1024 om-mm2/m gacha. Shuning uchun bunday elektr izolyatsiya materiallaridan amalda elektr toki o‘tmaydi. Materialning solishtirma qajm elektr qarshiligi qancha katta bo‘lsa, uning elektr izolyatsiya sifati shuncha yuqori bo‘ladi.
Ma’lum qalinlikdagi elektr izolyatsiya materialiga yuqori kuchlanish berilganda uning ta’sirida katta tok o‘tishi mumkin. Bu qodisa elektr teshilish (proboy) deyiladi. Gaz razryad elektr teshilishga miyeol bo‘ladi: atmosferada elektr bilan zaryadlangan ikki bo‘lak bulutlar orasidagi havo qatlami te-shiladi va u orqali elektr toki o‘tadi.
Son jihatdan uzunlik birligiga teng qalinlikdagi elektr izolyatsiya materialini teshib o‘tishi mumkin bo‘lgan kuchlanish kattaligi elektr mustahkamlik deyiladi. Elektr mustahkamlik tajriba yo‘li bilan aniqlanadi: laboratoriyada aniq qalinlik­dagi namuna elektr izolyatsiya materialini teshadigan kuchlanish maxsus qurilma yordamida o‘lchanadi, shundan keyin elektr mus­tahkamlik quyidagi formula bilan hisoblanadi:
bunda Yem — elektr mustahkamlik, v/mm; i — kuchlanish,v;
N —namuna elektr izolyatsiya materiali qalinligi, mm hi-sobida.
Elektr izolyatsiya materiallarining fizik-mexanik xossalari materialning zichligi, ho‘llanishi, gigroskopligi, n am kirituvchanligi, qizishga chidamligi, so-vuqqa chidamligi, qovushoqligi, qattiqligi, mo‘rtligi, ch o‘ zi l i sh, eg i l i sh va za'rbga mustah­kamlik chegarasi bilan ifodalanadi.
Elektr izolyatsiya materialining nam shimish qobiliyati gig-roskoplik deyiladi.
Elektr materialining ko‘p yoki oz darajada nam o‘tkazish qobiliyati nam o‘tkazuvchanligi deyiladi. U tajribada aniqla­nadi.
Materiallarping elektr izolyatsiya xossalari isitish yoki sovitish ta’sirida o‘zgaradi. Material uzoq vaqt isitish ta’­sirida elektr izolyatsiya sifatini o‘zgartirmaslik qobiliyati, issiqlikka chidamligi, past temperaturada elektr izolyatsiya si­fatini saqlash qobiliyati sovuqqa chidamligi deyiladi.
Suyuq elektr izolyatsiya materiallari qovushoqligi bilan xarakterlidir. Qovushoqlik aniq shakl va teshigi bo‘lgan idish-dan suyuqlikping oqib chiqish vaqti bilan aniqlanadi. Tempera-tura ortishi bilan suyuqlik qovushoqligi, demak, idishdan suyuq-likning oqib chiqish vaqti ham kamayadi.
Elektr izolyatsiya materiallarning yelimlanish, lak va erituvchilarda erish, materialni korroziya-dan s a q l a y olish qobiliyatlari ularning muhim ximiyaviy xossasi hisoblanadi.
Elektr izolyatsiya materiallzrining turlari
Elektr izolyatsiya materiallari (dielektriklar) gazsimon, suyuq, qotuvchi va qattiq bo‘ladi. Ular tabiiy va sintetik mate-riallardan foydalanib va qayta ishlab olinadi. 3- jadvalda eng ko‘p tarqalgan elektr izolyatsiya materiallarining xossalari va ishlatish sohalari to‘g‘risida asosiy ma’lumotlar berilgan.
Qerakli elektr izolyatsiya materiallarini tanlashda bu ma’-lumotlarga asoslanish kerak.