Termiz davlat universiteti iqtisodiyotva menejment kafedrasi

A₁ = A₀ + ∆ih + ∆bs + ∆r

Bu yerda

A₀ va A₁ – aktivlarning yil boshi va oxiridagi hajmi (qiymati);
∆ih – iqtisodiy harakatlar (ishlab chiqarish, sotish, sotib olish, in’om etish) natijasida aktivlar qiymatining o’zgarishi;
∆bs – aktivlar qiymatining iqtisodiy harakatlarga bog’liq bo’lmagan boshqa faoliyatlar tufayli o’zgarishi (foydali qazilmalarning ochilishi, tabiiy ofatlar va boshqalar natijasida).
∆r – aktivlar nominal qiymatining inflyatsiya (deflyatsiya) natijasi-da o’zgarishi.
Barcha sabablarga ko’ra aktivlar qiymatining o’zgarishi (amaldagi baholarda)
∆A = A₁ - A₀

Aktivlar dinamikasi (indeksi) r₀

IA = A₁ : A₀
Bu yerda r₀
A₁ = ∑q₁ p₀ – solishtirma narxlarda baholangan aktivlarning yil oxiridagi qiymati.
Iqtisodiy aktivlarning hajmini, dinamikasini va boshqa jihatlarini to’laroq o’rganish uchun ular tasniflanadi.
Mamlakatda milliy boylikning hajmi va strukturasi (yil boshiga):

Ko’rsatkich	1995	2009	2010
Milliy boylikning hajmi, mlrd. rub. SHu jumladan, jamiga nisbatan%:	5886.8	20749.1	44577.1
Asosiy fondlar	95	87	82
Moddiy aylanma vositalar	3	6	7
Aholining uy – joy mulki	2	7	11

Har qanday ishlab chiqarish jarayoni yuzaga kelishi uchun ishchi kuchi bilan bir qatorda ishlab chiqarish vositalari ham talab qilinadi.
Asosiy fondlar deganda, ishlab chiqarish jarayonida yaratilgan, uzoq muddat xizmat qiladigan, natural fizik xususiyatlarini yo’qotmaydigan, mahsulot ishlab chiqarishda yoki xizmat ko’rsatishda ishtirok etadigan ishlab chiqarish faollari tushuniladi.
Korxonaning asosiy fondlariga: ishlab chiqarish binolari, inshootlar, uzatish qurilmalari, ishchi mashinalar, quvvat beruvchi mashinalar, korxonaning ichki transport vositalari, ishlatilish muddati bir yildan ortiq bo’lgan instrumentlar, ishlab chiqarish inventarlari va boshqa asosiy fondlar kiradi.
Asosiy fondlar statistikasining asosiy vazifasiga asosiy fondning hajmini aniqlash va tarkibi dinamikasini o’rganish, ularning texnikaviy ho-latini tavsiflash va asosiy fonddan foydalanish samaradorligi ko’rsatkich-larini aniqlash masalalari kiradi.
Asosiy fondlarni pul birliklarida hisobga olishda ularni baholash-ning turli usullaridan foydalaniladi. Asosiy fondlarning o’ziga xos tavsifiga ko’ra ularni baholash, baholashning o’tkazilish vaqti hamda kapital holatiga ko’ra farqlanadi.
Asosiy fond holatiga bog’liq holda ularni baholashning turlari:

• 
  boshlang’ich qiymati – mashina va dastgohlarni sotib olish-ga, ularni tashish, o’rnatishga ketgan xarajatlar, modernizatsiyalash xarajatlari, ishlab chiqarish binolarini, inshootlarini qurishga, ularni kengaytirishga ketgan xarajatlar qiymati;
  
• 
  emirilish qiymatini boshlang’ich to’la qiymat bilan yemiri-lish qiymati o’rtasidagi farq ko’rinishida aniqlanadi;
  
• 
  qoldiq qiymati – yemirilishi hisobga olingan to’liq boshlang’ich qiymat;
  
• 
  qayta tiklangan qiymat – qayta baholash o’tkazilayotgan vaqtdagi sharoitlar va narx-navolar bo’yicha mashina va dastgohlarni sotib olish-ga, ularni tashish va o’rnatishga, ishlab chiqarish binolari va inshootlarini qurishga ketadigan xarajatlar.
  

Statistikada asosiy fondning aniq bir vaqtdagi qiymatini baho-lash bilan bir qatorda ularning o’rtacha yillik qiymati ham baholanadi.
Asosiy fondlarning o’rtacha yillik qiymati fondlarning oy boshidagi qiymatlari bo’yicha o’rtacha xronologik formulasida aniqlanadi.
Asosiy fondlarning o’rtacha oylik qiymati ularning oy boshidagi va oy oxiridagi qiymatlari bo’yicha o’rtacha arifmetik oddiy miqdor ko’ri-nishida aniqlanadi. Asosiy fondni ishlab chiqarish jarayonida ishlatilishi natijasida asta-sekin yemirilib, jismonan eskiradi va o’zining qiymatini asta-sekin amortizatsiya ajratmalari ko’rinishida ishlab chiqarilayotgan mahsulot qiymatiga o’tkazib boradi.
Asosiy fondlarni baholash baholashning o’tkazilish vaqti hamda fondlarning holatiga ko’ra quyidigicha bo’ladi:
– to’liq boshlang’ich qiymat ^(F_t b._q)= fondlarni sotib olishga (F_so)+ularni tashishga (S_t) va+o’rnatishga (So’) ketgan xarajatlar qiymati:
F_t.b.q=F_s.o+S_t+S_o’
– qayta tiklash qiymati (F_tq.) – fond unsurlari baholarining o’zga-rishini (inflyatsiya darajasi) inobatga olgan holdagi qiymati F_tq. = KF_t._bq
Bunda K – qayta baholash koeffitsiyent qoldiq qiymati
(F_qk.) – yemirilishni hisobga olgan holdagi to’liq boshlang’ich qiymati
Fqq. = Ft b._K-Famor.
Famor – fondlarning yemirilish qiymati asosiy fondlarning ishlab chiqarish jarayonida jismonan va ma’naviy eskirib, amortizatsiya ajra-tmalari ko’rinishida ishlab chiqarilayotgan mahsulot (ish, xizmat) qiy-matiga o’tkazib boriladigan qiymat/
Yillik amortizatsiya ajratmalari asosiy fondlarning to’liq bosh-lang’ich qiymatiga xizmat qilish muddatiga hamda shu muddatda ishlab chiqarish mumkin bo’lgan mahsulot hajmiga bog’liq bo’lgan holda quyidagi usullar orqali hisoblanadi:
– teng taqsimot usuli;
– ishlab chiqarish usuli;
– tezkor usul (kumulyativ va qoldiqning kamayishi).
Asosiy fondlarning jismonan eskirishi va yangi ilg’or texnikaning joriy etilishi ularni doimo o’zgartirib turishni taqozo etadi.
Bunda F°t.b.q(F°qq) va F¹t.b.q(F¹_qq)- yil boshi va oxiridagi fondlarning to’liq boshlang’ich (qoldiq) qiymatlari;
A – yillik amortizatsiya ajratmasi;
Fchiq.q. – iqtisodiy jarayondan olib tashlangan asosiy fondlarning qoldiq qiymati.
Asosiy fondlarning harakat ko’rsatkichlari:
– yangilanish darajasi (yangilanish koeffitsiyenti - K_ya)
– ishdan chiqqan asosiy fondlar ulushi (ishdan chiqish koeffitsiyenti – Kchik).
Ular quyidagicha hisoblanadi:

Asosiy fondlarning ishlab chiqarishga yaroqli yoki yaroqsiz (yemiril-gan) qismlarini ularning holat ko’rsatkichlari orqali o’rganiladi. Hisob ko’rsatkichlari, odatda yil boshi va yil oxirida quyidagi formulalar orqali aniqlanadi:

Asosiy fondlar hajmining o’zgarishi korxonalar asosiy fondlarining to’liq boshlang’ich va qoldiq qiymatlari bo’yicha tuzilgan balanslarida ko’rsatiladi.
F¹_t.b.q=F⁰_t.b.q+F_kir-F_i.chiq
F¹_qq=F⁰_qq+F_kir-F_i.chiq.kk-A
Bunda Kyaro^Kem) - yaroqlilik (yemirilish) koeffitsiyenti.
Asosiy fondlardan foydalanish ko’rsatkichlari fond samaradorligi, fond sig’imi va fond bilan qurollanganlik darajasi korxona iqtisodiy faoliyati qay darajada ekanligini tavsiflaydi.
F – fond samaradorligi (fond qaytimi) iqtisodiyotga jalb qilingan har bir so’mlik asosiy fondga to’g’ri keladigan mahsulot (ish, xizmat) qiymatidir:

qp – hisobot davrida ishlab chiqarilgan yalpi mahsulot qiymati
F – asosiy fondlarning hisobot davridagi o’rtacha yillik qiymati
Fond sig’imi (h) har bir so’mlik mahsulot ishlab chiqarish uchun jalb qilingan
asosiy fondlar qiymatini ifodalaydi:


Korxona xodimlarining asosiy fond bilan qurollanganlik darajasi (Fqurol) bir xodimga to’g’ri keladigan asosiy fond qiymatiga teng:

Bunda T – korxona xodimlarining ro’yxatdagi o’rtacha soni.
Ishlab chiqilgan mahsulot hajmining o’zgarishi, asosiy fondlar haj-mining o’zgarish va foydalanish darajasiga bog’liqdir. Bu bog’liqlik iqtisodiy indekslar usuli orqali tahlil qilinadi. YA’ni fond qaytimi dinamikasi har bir korxona bo’yicha quyidagi formula yordamida aniqlanadi:

f₁; f₀ - joriy va bazis davrdagi fond qaytimi.
Bir necha korxonalar bo’yicha fond qaytimining o’zgarishi o’z-garuvchan indeks formulasi yordamida aniqlanadi:

Fond qaytimi darajasini o’zgarishiga ta’sir etuvchi omillardan biri har bir korxonaning fond hajmining ta’siri:

O’rtacha fond qaytimi darajasining o’zgarishiga ta’sir etuvchi omil-lardan biri bu har bir korxonaning fond qaytimidir:
.
Umumiy indeks formulalariga asoslanib, asosiy fondlarni va fond qaytimini mutlaq o’zgarishini aniqlash mumkin:

Mahsulot hajmining qo’shimcha o’zgarishi bir tomondan, asosiy fondlar hajmining o’zgarishi evaziga va ikkinchi tomondan, asosiy fond-larning qaytimi hisobiga: