Termiz davlat universiteti iqtisodiyot va turizm fakulteti

Operatsion va moliyaviy byudjet.



Tashkilotning asosiy byudjeti ikki asosiy byudjetdan - operatsion va moliyaviy byudjetdan iborat. Operatsion byudjetda tashkilotning xo‘jalik faoliyatini ishlab chiqarish - xo‘jalik faoliyatining alohida tamoyillari va bosqichlarini tavsiflovchi maxsus texnik-iqtisodiy ko‘rsatkichlari orqali aks ettiriladi. Foyda va zararlarning qo‘shma rejasini tuzish operatsion byudjetning asosiy maqsadi hisoblanadi. Uni yuzaga kelishda, odatdagidek quyidagi byudjetlardan foydalaniladi:
1 .Sotish byudjeti.
2.Ishlab chiqarish byudjeti.
Z.Sotib olish va moddiy zaxiralardan foydalanish byudjeti:
4.Mehnat xarajatlari byudjeti.
5.Umumiy ishlab chiqarish sarflar byudjeti.
b.Ma’muriy-boshqaruv sarflari byudjeti.
7.Tijorat sarflari byudjeti.
Operatsion byudjetni ishlab chiqish, odatdagidek sotish rejasini tuzishdan bosh-lanadi. Bu shu narsa bog‘liqki, tashkilotning barcha boshqa iqtisodiy ko‘rsatkichlari: ishlab chiqarish hajmi, tannarxi, foyda va ko‘p xollarda sotish hajmi va tannarxiga
bog‘liq bo‘ladi. Sotishlar byudjeti strategik rejalashtirish negizida (masalan, bozor sig‘imi, bozordagi ulushdan kelib chiqdan holda) «yukoridan pasga» ham, alohida mijozlar yoki mahsulotni e’tiborga olgan holda «pastdan yukoriga» ham shakllantiradi. Ko‘pgina xollarda sotishlar hajmi mavjud ishlab chiqarish kuvvatlari bilan cheklanadi. Byudjetni tuzish chog‘ida marketing bo‘limining ma’lumotlari axborotning asosiy manbai hisoblanadi. Sotishlarning rejalanadigan hajmi belgilangandan keyin ishlab chiqarish byudjeti ishlab chiqariladi, uning asosida materiallarni sotib olish va foydalanish, mehnat va ma’muriy - boshqaruv sarflari byudjetlari tayyorlanadi.
Foydalar va zararlarning operatsion byudjeti (rejasi), eng umumiy kurinishida ko‘rsatkichlarini o‘z ichiga oladi:
1 .Mahsulotni sotishdan kelgan kirim.
2.Sotiladigan mahsulot tannarxi.
Z.Yalpi foyda
4.Tijorat sarflari.

5.Boshqaruv sarflari.

b.Sotishlardan ko‘rilgan foyda (zarar).
Tashkilot bosh (kurilma) byudjetning muhim va tarkibiy kismi moliyaviy byudjet (reja) hisoblanadi. Unda operatsion byudjetda keltiriladigan darajalar va sarflarning miqdoriy bahosi pul bahosiga almashtiriladi. Umuman asosiy maqsadi moliyaviy mablag‘lari tushumining taxminiy manbalari va ulardan foydalanish yunalishlarining aks ettirishidir.
Moliyaviy byudjet (reja) yordamida quyidagi ko‘rsatkichlar haqdda axborot olish mumkin:
-sotish hajmi va umumiy foyda; -sotish tannarxi;-daromadlar va xarajatlarning foizli nisbati;-investitsiyalarning umumiy hajmi;-xususiy va qarz mablag‘lardan foydalanish ;-qo‘yilmalarning krplanish muddati va boshqalar.Moliyaviy byudjet tarkibiga investitsiyalar va pul mablag‘lari byudjetlari, shuningdek taxminiy buxgalteriya balansi (moliyaviy ahvol to‘g‘risidagi hisobot) kiradi.
Investitsiyalar byudjetida (kapital xarajatlarda) investitsion zaxiralar manbalari va ko‘zda tutilgan kapital kuyilmalarning yunalishlari aniqlanadi.Pul mablag‘lari byudjeti (pul okimlari taxmini) kelajak davrga pul mablag‘lari va to‘lovlar tushumlari rejasini o‘zida namoyon etadi. Uning yordamida taxminiy buxgalteriya balansi tuzish uchun zaruriy pul mablag‘lari hisoblaridagi yakuniy qoldiqlar taxmin qilinadi, shuningdek moliyaviy zaxiralar ortiqchaligi yoki ularning takchilligi davrlari aniqlanadi. Taxminiy buxgalterlik balansi (moliyaviy axvol to‘g‘risida hisobot)ni ishlab chiqish bosh (qo‘shma) byudjetni tayyorlash jarayonida sunggi qadam hisoblanadi. U tashkilotning aktivlar va passivlar tuzilmasini aks ettiradi va №1 hisobot shakliga mos keladi. Rejalashtiriladigan davr oxiriga bo‘lgan xolat bo‘yicha kutilgan buxgalteriya balansni hisob-kitobi tashkilot mulki va uning manbalari bilan rejalashtiriladigan davrdagi xo‘jalik operatsiyalari natijasida sodir bo‘ladigan o‘zgarishlarni baholashga imkon beradi.
Batafsil qo‘shma byudjet tuzish tashkilotga investitsiya ko‘ilingan mablag‘lardan foydalanishning samaradorligi nazoratini ta’minlashda shu tashkilot mulkdorlari uchun jiddiy baxs Hisoblanadi. Qo‘shma byudjet tashkilotning bevosita rahbarlari uchun ham muhim. U rejalashtirilgan davrda ular oldida turgan maksad va vazifalarni aniq belgilash va ishlab chiqarish dasturi bajarilishini borishi, daromadlar va xarajatlar shakillanish jarayoni, hisob-kitoblar va to‘lovlar holatini nazorat qilishga imkon beradi.
Tashkilot bo‘linmalari uchun byudjetlarni shakllantirish chog‘ida «pulli balans» uslubidan foydalanish zaruriy shart hisoblanadi. Byudjetlar ustki davridagi xarajatlar asosida emas, balki rejalashtirilgan tadbirlar negizida tuzilishi kerak Byudjetlarni rejasining mukobil rejalaridan biri negizida shakllantirish zarur. Quyidagi variantlar ko‘zda tutiladi: pessimistik extimollik va optimistik variantlar. Pessimistik variant eng kichik maksadni ko‘zlashi va mavjud zaxiralarni eng ko‘p darajada kdskartishni talab etish kerak Ehtimollik varianti zaxiralardan bir tekis foydalanma-gan holda eng katta maksadlarga erishishni muljallashi lozim. Optimistik variant barcha zaxiralardan samarali foydalanib, eng katta maksadni bajarishni ko‘zda tutmogi lozim. Yuzaga keltiriladigan byudjetlar quyidagi talablarga javob berishi kerak:

1. 
   Byudjetlar og‘ir, ammo eplasa bo‘ladigan bo‘lishi kerak Faqat muvozanatlashtirib
   turish byudjetga rioya qilishning asoslaydi.
   

1. 
   Hakikiy byudjetning yashashga hajmi. xufiya yoki halokatli byudjetlarga yul kuyib
   bulmaydi.
   

2. 
   Byudjet moddiy va pul birliklarida umumlashtiruvchi reja hisoblanadi.
   
3. 
   Byudjetni bajarish uchun mas’ul odam byudjetni tuzishga butun ma’suliyat bilan
   yondashish uchun uning ishlab chiqdrilayotgan ishtirok etishi kerak
   
4. 
   Byudjet hisoblar bo‘yicha kaydlarga va o‘ziga xos yo‘riqdoma bulib hisoblanadi. U
   rejalanadigan va haqikiy ma’lumotlar tengligini talab etadi.
   
5. 
   Byudjet davri vaqtida byudjet o‘zgarmay koladi.
   

Tuzilgan byudjet uni shakllantirishda ishtirok etuvchi barcha katnashuvchi tashkilotlar bilan kelishuvdan utmogi lozim, shundan sung u kdrab chiqish uchun tashkilot rahbarligiga taqdim etiladi. Tashkilot rahbariyati ma’kullagandan keyin byudjet haqikiy hisoblanadi. Talab etilgan tadbirlar o‘z vaqtida boshqarilishi uchun u albatta xo‘jalik yili oldidan qabul qilinishi kerak Byudjet butun vaqtli davr uchun kuchga ega. o‘zgaruvchi ma’lumotlar, parametrlar yoki narxlar byudjetning o‘zgarishiga olib kelmaydi. Rejali va haqikiy ko‘rsatkichlarni takkoslash natijasida olingan ogishlar haqidagi ma’lumotlar kelajakda keyingi byudjetning amal qilish muddatiga hisob qilinadi. Tashkilot rahbari tasdiklagan byudjet asosida daromadlar va xarajatlar oylik rejalari tuziladi, ularni barcha xizmatchi tashkilotlar bajarishga majbur. Shu rejalar orqali tashkilotda xarajatlar boshqarib boriladi va iqtisodiy ko‘rsatkichlarning zaruriy darajasiga erishiladi (sotishlar hajmi, sof foyda: aktivlar rentabelligi, foyda me’yori va hq), busiz korxonaning bir tekis da rivojlantirish emas.
Qabul qilingan byudjetlar samaradorligi va asosliligi rejaviy ko‘rsatkichlar haqikiy ko‘rsatkichlar bilan takkoslanganda aniqlanadi. Shuning uchun korxonada ham statistik ham moslashuvchan byudjet tuzilishi mumkin.Statistik byudjet tashkilot ishchan faolligining muayyan darajasida hisob-kitob qilinadi. Unda daromadlar va xarajatlar sotuvniki faqat bir darajasidan chiqib kelgan holda rejalanadi. Statistik byudjetni haqikiy erishilgan natijalar bilan takkoslash vaqtida sotishning haqikiy hajmi e’tibor-ga olinmaydi, ya’ni natijalarining kiyosiy tahlili keltiriladi.