Termiz davlat universiteti iqtisodiyot va turizm fakulteti

2. Xarajatlarni kelib chiqish joylari va javobgarlik markazlari bo‘yicha boshqaruv hisobini tashkil etish
Javobgarlik markazlari bo‘yicha hisob yuritish g‘oyasini birinchi bulib 1952 yilda Sen Xiggins olga surdi. Uning fikricha, javobgarlik markazlari bo‘yicha hisob yuritish -bevosita xarajatlarni boshqarish hisobidir. Bunda hisob natijalari markaz hisobida tiklanadi va aks ettiriladi.
Javobgarlik markazi - korxona segmenti bulib, unga ko‘ra ishlab chiqarish xarajatlari bilan bir qatorda olingan daromad yoki uni investitsiyalash jarayoni nazorat qilinadi. «' Javobgarlik markazlari»da ko‘rsatkichlarning shakllanish jarayoni uchun rahbar javobgardir. Javobgarlik markazlari bo‘yicha hisobining asosiy maqsadi har bir javobgarlik markazi bo‘yicha faoliyat xarajatlari va daromadlari haqidagi ma’lumotlarni umumlashtirish hamda ular bo‘yicha mavjud og‘ishishlarni muayyan shaxs zimmasiga yuklashdan iborat.
Boshqarish nuqtai-nazaridan korxonaning javobgarlik markazlariga bo‘linishi, nazrimizda, muayyan vaziyat xususiyati bilan belgilanishi va quyidagi asosiy talablarga e’tibor berishi kerak:
-javobgarlik markazlari korxonaning ishlab chiqarish va tashkiliy tuzilmasi bilan
bog‘langan bo‘lishi:
-har bir javobgarlik markazida faoliyat hajmini aniqlash, xarajatlarni hisoblashish
ularni taqsimlash uchun baza vazifasini bajarishi;
-har bir javobgarlik markazi menejerlarining vakolatlari va javobgarligi belgilanishi zarur. Menejer faqat o‘zi nazorat qila oladigan ko‘rsatkichlar uchun javob beradi;
-xar bir javobgarlik markazi uchun ichki hisobot shakllarini o‘rnatilishi;
-javobgarlik markazi menejerlari o‘tgan davr uchun markaz faoliyati taxlilini
kelgusi davrga rejalar (byudjetlar) tuzishda faol ishtirok etishlari lozim.
Bundan taishchari, korxonani javobgarlik markazlariga bo‘lishda tegishli markazlar a’zolarining e’tirozlariga ta’sir qila oladigan ijtimoiy-psixologik omillarni isobga olmok zarur. Shuni nazarda tutish lozimki, ishlab chiqarish korxonasini javobgarlik markazlariga bo‘lish tarmok xususiyatlari, ishlab chiqarish jarayoni texnologiyasi va tashkil etilishi, dastlabki materiallar, ishlab chiqariladigan mahsulotlar tarkibi, jixozlanish darajasi va boshqa omillarga bog‘liq Korxonani tashkiliy tuzilmalarida boshqarishni tashkil etishning chiziqli, funktsional, chiziqli - funktsional shakllarini ajratib ko‘rsatish mumkin. Chiziqli boshqarish deganda «vertikal boshqarish tushuniladi, bunda kuyida turuvchi bkginlar qat’iy ravishda yukorida bkginlarga bevosita bo‘ysunadi. Odatda, chiziqli tizim ishlab chiqarish tsexlari va a bo‘linmalarini boshqarish uchun xarakterlidir. Funktsional boshqarish - bu alohida funktsiyalar bo‘yicha boshqarishdir (moliya. ta’minot, sotish, kadrlar, loyixa- konstruktorlik va texnologik ishlovlar, ish yuritish. tashqi iktisodiy aloqalar va xokazolar). Amaliyotda boshqarishning chizikli-funktsional tuzilmasi eng ko‘p kkllaniladi. Bunday tuzilma doirasida chizikdi bo‘linmalar mahsulot ishlab chiqarish bo‘yicha asosiy faoliyat bilan shugullanadi, ixtisoslashgan funktsional bo‘linmalar esa (marketing bo‘limi, reja-moliya bo‘limlari, kadrlar bo‘limi) asosiy bo‘linmalarga xizmat qiladi. Bu holda boshqaruvning ixtisoslashuvi, uning tamoyillari birgalikda to‘laroq amalga oshiriladi hamda taiyorlanadigan qarorlarning yuksak darajalidaligi va har bir ishlab chiqarishga yoppasiga rahbarlik qilish ta’minlanadi.
Matritsali tuzilmada funktsional bo‘linmalar bilan birga muayyan ishlab chiqarish vazifalarini xal etish uchun maxsus organlar (loyixa guruxlari) tuziladi. Bu guruxlar boshqaruvning turli darajalaridagi alohida funktsional bo‘linmalar mutaxassislaridan tarkib topadi. Matritsali tuzilmaning afzalligi shunda namoyon bo‘ladiki, u korxona ichkarisidagi tsiklarni bartaraf etish imkonini beradi, bu esa funktsional ixtisos-lashish rivojiga xalal bermaydi. Funktsional-qiymat taxlili (FKT) guruxining vujudga kelishi ham bunga misol bo‘lishi mumkin. Uning maqsadi eng kam xarajat kilgan holda eng yaxshi sifatli va zamonaviy, yangi buyumni ishlab chiqarishga erishishdir.
Bshqarishni tashkil etishning matritsali shakli yukori darajada rahbarlarning hamjixatlikdagi faoliyatini, markazlashgan gurux a’zolarini shaxsiy kobiliyatlaryni namoyon bo‘lishi uchun sharoitlar yaratadi. Mazkur tashkiliy tuzilmaga muvofiq javobgarlik markazlarini tuzish (tseh bo‘lim, uchastka) xar bir bulinma faoliyatini muayyan shaxslar mas’uliyati bilan boglashga, xar bir bulinma natijalarini baholashga va ularning korxona faoliyati natijalariga kushgan xissasini aniqlashga imkon beradi.
Korxona bo‘linmalarida xarajatlarni kelib chiqish joylari bo‘yicha turkumlash
Bu bo‘linmalar bo‘yicha boshqaruv hisobini tashkil etish uchun ularni quyida belgilardan kelib chiqkan holda tasniflash zarur:

• 
  vakolatlar va javobgarlik hajmi;
  

• 
  markaz bajaradigan funktsiyalar.
  

Vakolatlar va javobgarlik hajmidan kelib chiqkan holda javobgarlik markazlari xarajatlar, sotish. foyda va investitsiyalar markazlariga bulish maqsadga muvofiqdir Xarajatlar markazi - bu faqat xarajatlarning maksadli sarflanishiga ma’sul bo‘lgan korxonaning bo‘linmasidir (masalan, ishlab chiqarish tsexi, konstruktorlik byurosi I x-q). Shunday markaz doirasida boshkarish maqsadida ishlab chiqarish xarajatlarini jadallashtirish, me’yorlashtirish va xisobini tashkil etish amalga oshiriladi.
Xarajatlar markazini, o‘z navbatida, boshqariladigan va erkin xarajatlar markaz-riga bulish lozim. Boshqariladigan xarajatlar markazining rahbari, eng avvalo, mahsulot birligiga sarflanadigan xarajatlarni eng kam miqdorga keltirishga javob beradi va uning faoliyati mahsulot birligiga ketgan me’yoriy va haqshchiy xarajatlarni taqqoslash yuli bilan baholanadi. Erkin xarajatlar markazi faoliyatini baholash uchun mezon belgilash murakkabdir, chunki korxona rahbariyati bunday markazlar xarajatlari hajmiga ta’sir qila olmaydi. Konstruktorlik byurosi, kimyoviy-texnik nazorat laboratoriyasi erkin xarajatlar markazlariga misol bo‘la oladi.
Boshqariladigan xarajatlar markazi uchun mahsulot ishlab chiqarish xarajatlari va Foshka bo‘limlar krtasida samarali munosabat urnatiladi. Shunday markazlarning xarajatlarini boshqarish oldindan tuzilgan moslashuvchan byudjetlar yordamida amalga shiriladi. Sotish markazi javobgarlik markazining bir turi hisoblanib, bu bo‘linmada ahbar faqat tushumga javob beradi. Shu munosabat bilan sotishdan olinadigan tushum, 1uningdek uni belgilovchi ko‘rsatkichlar: sotish hajmi va baho asosiy nazorat qilinadigan ko‘rsatkichlar hisoblanadi. Javobgarlik markazlari bo‘yicha boshko‘aruv hisobini tashkil etish shuni ko‘rsatadiki, xar bir bo‘linma faoliyati natijalarini baholash uchun muayyan javobgarlik markazining olishi kutilayotgan foydasi hajmini belgilash zarur. Bunday sharoitda javobgarlik markazlari doirasida foyda markazlari tuzish alohida ahamiyatga ga. Foyda markazi - bu bulinma rahbari xarajatlar va foyda uchun javob beradigan arkazdir. Bunday markazlarda daromad va xarajatlar - ishlab chiqarilgan mahsulot pul-5Dagi ifodasi bulib, foyda esa - daromad va xarajat krtasidagi farq Hisoblanadi. Foyda Znarkazi menejeri sotish hajmi va bahoni, shuningdek xarajatlarni nazorat qiladi.
Foyda markazi - bu kichik kurinishdagi korxona iqtisodidir. Foyda markazi bo‘yicha boshkaruv modelidan foydalanish ko‘pgina korxonalarda foyda uchun javobgarlikni nomarkazlashtirishga imkon beradi. Foyda markazi, o‘z navbatida, bir kancha xarajatlar |)markazlaridan tashkil topish mumkin.
Foyda markazini moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisobot, shuningdek rejalash-tirilgan foyda olish jadvali (operatsion byudjet) yordamida boshqarish mumkin. Investi-tsiyalar markazi - bu rahbar nafaqat daromadlar va xarajatlarga, balki kapital kuyilma-larga ajratilgan mablag‘larga ham javob beradigan bulinmadir. Amaliyotda sof foydasini investitsiya qilish xukukiga ega bo‘lgan bunday markazning maqsadi nafaqat foyda olish, oalki sarflanadigan mablag‘larning rentabelligi, investitsiyalarning darom? xususiy mablagning ortishiga erishish ham hisoblanadi. Investitsiyalar markazi tini rejalashtirilgan foyda olish jadvali (operatsion byudjet), shuningdek pul 01 to‘g‘risidagi Hisobot, balans yordamida boshqarish mumkin. Javobgarlikning asosya kazlari bevosita mahsulot, ishlab chiqarish, ishlar bajarysh va xizmatlar ko‘rsatip: shugullanadi. Ularning xarajatlari bevosita mahsulot (ishlar, xizmatlar) ta kiritiladi. Asosiy ishlab chiqdrish brigadalari va tsexlarini, sotish bo‘limini day markazlarga kiritish mumkin. Javobgarlikning yordamchi markazlari javobgar asosiy markazlariga xizmat qilishi uchun tashkil etiladi. Bu markazlarning xara avval javobgarlikning asosiy markazlari bo‘yicha taksimlanadi, shundan keyingina markazlarning umumiy xarajatlari mahsulot (ishlar, xizmatlar) tannarxi kiritiladi. Ma’muriy-xkjalik bo‘limini, texnik nazorat bo‘limini, ta’mirlash asbob-uskunalar ustaxonasi va boshqalarni shunday markazlar jumlasiga kiritish
Shuni ta’kidlash lozimki, javobgarlik markazlarini aniqlashda korxona gik tuzilmasini e’tiborga olish, uni gorizontal va vertikal ko‘rinishlarga ajratish birinchisi, markaz uchun javobgar xar bir shaxs faoliyati doirasi bilan chegar ikkinchisi boshqaruv qarorlari qabul qilishga vakolatli shaxsning xarakatlari tutadi. Javobgarlik markazdarining xar biri bir vaqtda xarajatlar, daromadlar. yoki investitsiyalar markazi bo‘lishi mumkin. Markaz rahbari vazifalarni bajarysh qabul qilingan majburiyatlar bilan birga moliyaviy javobgarlikni ham o‘z zimmasiga olishi shart. Bunda har bir markaz o‘ziga tayinlangan turli funktsiyalarni bajarishi mumkin (ishlab chiqarish, marketing, texnik xizmatlar, hisob, nazorat). xolatda, muayyan funktsiyalar yoki vositalar emas, balki xodim yoki ma’muriyat ja markazi ob’ekti bulib hisoblanadi. Korxona javobgarlik markazlarini goriz vertikal kurinishlarda ko‘rib chiqish, korxona bo‘linmalari rahbarlarini markaziy boshqaruvi xodimlari bilan birgalikda hisobga olish imkonini beradi.
Shunday qilib, javobgarlik markazlari - bu boshqaruv hisoo‘i tizimida muhim ob’ekt hisoblanib, boshqaruv xodimlari xatti-harakatini tashkil etishga yknaltirilgan yangi psixologik talqindir. Uning asosiy maqsadi nazoratdan ko‘ra ko‘proq o‘z-o‘zini boshko‘arishni tashkil etishda boshqaruv xodimlariga yordam berishdan iboratdir.