Теодор Драйзер, «Америка фожиаси». Ғафур Ғулом номи

УЧИНЧИ КИТОБ
I БОБ
К
атараки округи Учинчи миль Кўрфази 
номи билан аталган қишлоқ чеккасидан 
бошланиб, бўйи шимолга қараб Канада чегарала-
ригача эллик миль ва эни Сенашет ва Ҳинд кўлла-
ридан бошланиб, шарққа қараб, Қояли ва Скарф 
дарёларигача ўттиз миль келади. Бу бўшлиқнинг 
каттагина қисми одам оёғи етмаган ўрмонлар ва 
кўллардан иборат бўлиб, ҳар жой-ҳар жойда Кунц, 
Грасс-Лейк, Шимолий Уоллес, Браун-Лейк синга-
ри қишлоқ ва посёлкалар қад кўтариб туради; бош 
шаҳар ҳисоб ланган Брижбургда округга қарашли 
ўн беш минг аҳолининг икки мингга яқини яшай-
ди. Шаҳарнинг марказий майдонида кўҳна, аммо 
баҳайбат соатли минора билан безатилган тузукки-
на суд биноси жойлашган, минора устида эса доимо 
беш-ўнта каптар; шаҳарнинг асосий тўртта кўчаси 
мана шу майдонга келиб туташарди.
Тўққизинчи июль, жума; Фред Хейт исмли тер-
говчи суд биносидаги ўз кабинетида ўтирибди, ўзи 
бўйдор, елкадор киши бўлиб, мош-гуруч соқолига 
ҳатто мормонлар оқсоқолининг ҳам ҳаваси келиши 
турган гап эди. Кенг юзи, катта-катта қўл- оёқлари 
чорпаҳил жуссасига монанд.
Бизнинг ҳикоямиз бошланаётган, соат иккилар-
дан ошган туш пайтида, Хейт хотинининг илти-
мосига кўра ёзиб олдирган каталог-китобни эрин-
чоқлик билан варақлаб, харид қилинган нарсалар-
ни почта орқали юборадиган дўконлар тўғрисида 
маълумот тўплаб ўтирарди. У берсанг ейман, ур-

---

130
Теодор Драйзер
санг ўламан деб турган бешта боласига бошмоқ, 
камзул, шапка ва шапкачалар олиш дардида 
нарх-наволарни кўздан кечираётиб, ўзига лойиқ 
қишлик пальто борлигини билиб қолди, кенг-мўл 
қилиб тикилган, ёқаси энли, кенг белбоғли ва йи-
рик-йирик чиройли тугмалари бу пальтога қараб 
туриб, кўнгли ўксинганча ўй суриб кетди; йилига 
атиги уч минг доллар тушадиган ҳамёни бу қишда 
бунақанги ортиқча харажатни сира кўтаролмас, 
бунинг устига хотини Элла ҳам мўйна пўстин олиш 
дардида юрганига мана, салкам уч йил бўляпти.
Лекин у бу хусусда ҳар қанча бош қотирмасин, 
тўсатдан жиринглаган телефон хаёлини бўлди.
– Ҳа, мистер Хейт эшитяпти.. Катта мушгир кў-
лидан Уоллес Айхэм гапиряпти дейсизми? Ҳа, Уол-
лес, қулоғим сизда... бир йигит билан бир қиз чўкиб 
кетибди? Ҳа, яхши, бир дақиқа сабр қилинг...
У, яқиндагина «терговчи секретари» лавозимида 
давлат хизматига кирган эпчил йигитчага юзланди.
– Эрл, маълумотларни ёзиб боринг, – кейин те-
лефонга қараб гапирди: – Яхши, Уоллес, энди 
менга барча далил-тафсилотларни айтинг, ҳа, ҳа. 
Аёлнинг мурдаси топилган, эриники эса йўқ... 
хўш-хўш... Қайиқ жануб томондаги соҳил яқини-
да тўнкарилиб ётган экан... хўш. Астари йўқ похол 
шляпа... хўш-хўш. Аёлнинг оғзи ва кўз атрофлари 
лат еган... Пальтоси билан шляпаси меҳмонхона-
да... хўш-хўш... Пальтосининг битта чўнтагидан 
хат чиқди... кимга ёзилган экан? Миссис Олденга, 
Бильц, Маймико округига? Хўш... Эрининг мурда-
сини ҳали ҳам қидиришяптими? Хў-ўш... Ҳозирча 
ҳеч қандай натижа йўқ денг?.. Тушунарли... Ҳа, 
майли, яхши... Уоллес, энди гап бундоқ: пальтоси 
билан шляпаси жойида қолаверсин. Тўхтанг, ўй-
лаб олай... ҳозир икки ярим, мен тўртдаги поезд 
билан етиб бораман. Поездга меҳмонхонадан ав-
тобус юборишади, шекилли? Хўп, ўша автобусда 

---

131
Америка фожиаси
бораман, аниқ... Ҳа, ростдан Уоллес, мурдани то-
пишганда тепасида бўлган одамларнинг барини 
ёзиб
 олинг. Яна нима? Чуқурлиги ўн саккиз фут, 
ундан кам эмас денг-а? Хўш... Эшкак ҳалқасига 
ўртиги илиниб қолган... хўш.., Жигар ранг ўртик... 
Шуми ҳаммаси?.. Хўш... Хўп, сиз қандай қиёфа-
да топган бўлсангиз, ўшандай қолдиришга буйруқ 
қилинг. Мен ҳозироқ йўлга чиқаман. Ҳа. Миннат-
дорман сиздан, Уоллес... кўришгунча хайр.
Мистер Хейт шошмасдан трубкани илди, худди 
шундай шошмасдан ёнғоқ ёғочидан ясалган кенг 
креслосидан турди-ю, қалин соқолини силаб, ко-
тиби Эрл Ньюкомга қаради (мистер Хейтнинг ко-
тиб-машинкачиси ҳам, клерки
1
ҳам, қўйинг-чи, 
югурдаги ҳам шу битта Эрл эди).
– Ҳаммасини ёзиб олдингизми, Эрл?
– Ҳа, сэр.
– Унда пальто билан шляпани кийинг, кетдик. 
Биз учу ўндаги поездга улгуришимиз керак. Ай-
рим гувоҳларга поезддаёқ чақирув қоғози тўлди-
ришингиз мумкин. Ҳар эҳтимолга қарши ўзингиз 
билан ўн беш-йигирматача бланка олиб олинг: ўша 
ерда учратган гувоҳларнинг номларини ёзиб олиш-
га тўғри келади. Ҳа, илтимос, миссис Хейтга теле-
фон қилинг-да, айтинг, бугун кечки овқатга ҳам, 
ҳатто охирги поездга ҳам улгуролмасам керак. У 
ерда биз эртагача қолиб кетишимиз ҳам эҳтимол. 
Бунақа пайтларда иш кутилмаганда чаппасига 
айланиб кетиши мумкин, билиб бўлмайди, шунинг 
учун ҳамма нарсага шай туриш керак.
Хейт алмисоқдан қолган зах хонанинг бурчаги-
да турган кийим-кечак шкафига яқин борди-да, 
ундан сават панамасини олди. Кенг ҳошиялари 
пастга қараган панама унинг чақчайган, аслида 
эса мулойим укки кўзли, қуюқ соқолли юзини хий-
1
Клерк – Ғарбий европа мамлакатлари ва АҚШда идора 
ходими. (Таржимон.) 

---

132
Теодор Драйзер
ла олимистерроқ кўрсата бошлади. У ёқ-бу ёғини 
тўғрилаб олганидан сўнг, секретарига:
– Эрл, мен бир дақиқага шериф
1
га кириб чиқ-
моқчиман, – деди. – Сиз «Республикачи»га ҳам, 
«Демократ»га ҳам қўнғироқ қилинг-да, воқеани га-
пириб беринг; тағин газеталар биздан бирон нар-
сани бекитишяпти, деб ўйлаб юришмасин. Вок-
залда учрашамиз.
Хейт битта-битта қадам ташлаб хонадан чиқди.
Ўн тўққиз ёшлардаги сочлари ҳурпайган, ўзи жу-
даям жиддий, аммо гоҳи пайтларда паришонхотир 
юрадиган, новча, ориқдан келган Эрл Ньюком ўша 
заҳотиёқ судга чақириш бланкаларидан бир тахи-
ни олди-да, чўнтагига тиқа туриб, миссис Хейтга 
телефон қоқа бошлади. Кейин у газета таҳрири-
ятларига қўнғироқ қилиб, Катта мушгир кўлидаги 
бахтсиз ҳодиса ҳақида хабар берди-ю, шоша-пи-
ша ҳаво ранг тасмали похол шляпасини олганча 
(шляпа унга анчагина катта эди) пастга отилди; бу 
атрофларда машҳур, ўзи ҳам анча-мунча уддабуро 
прокурор Орвил Мейсон кабинетининг очиқ эшиги 
олдида Зилла Саундерсга урилиб кетди. Зилла эрга 
тегмаган қари қиз бўлиб, прокурорнинг бирдан-бир 
стенографисткаси ҳам шу эди. У аудитор
2
идора-
сига бормоқчи бўлиб турган эди, аммо, одатда ҳа-
деганда хамири ачимайдиган мистер Ньюкомнинг 
ҳозир шошиб кетаётгани ва ташвишли кўриниши-
дан ажабланди-ю, орқасидан чақирди:
– Хэлло, Эрл! Нима бўлди ўзи? Қаёққа бунчалик 
ошиқяпсиз?
– Бахтсиз ҳодиса. Катта мушгир кўлида икки 
киши чўкиб кетибди. Тагида бошқа гап борга ўх-
шайди. Мистер Хейт ўша ёққа кетяпти, мен ҳам 
1
Шериф – Англия ва АҚШда маъмурий ва суд амалдорла-
ридан бири.
2
Аудитор – юрист амалдор. (Таржимон.)

---

133
Америка фожиаси
бирга бораман. Биз учу ўндаги поездга улгуриши-
миз керак.
– Қаердан билдинглар? Улар шу ерлик эканми?
– Ҳозирча билмайман, менимча, бу ерлик бўлиш-
маса керак. Қизнинг чўнтагидан Маймико округига, 
Бильцга, аллақандай миссис Олден номига ёзилган 
хат чиқибди. Қайтиб келганимиздан сўнг ҳаммаси-
ни гапириб бераман ёки қўнғироқ қиламан.
– Э, худо-ей, агар бу жиноят бўлса, унда, ҳой-
наҳой мистер Мейсон ҳам қизиқса керак.
– Албатта-да. Мен унга телефон қоқаман ёки 
мистер Хейтнинг ўзи қўнғироқ қилади. Агар Бада 
Паркер ёки Кэрел Бэднелни кўрсангиз, шаҳардан 
ташқарига кетганимни айтиб қўйинг. Кейин, Зил-
ла, сиздан илтимос, ойимга телефон қоқиб, уни 
ҳам огоҳлантиринг, майлими? Ўзим телефон қи-
лолмайдиганга ўхшайман.
– Қўнғироқ қиламан, ташвиш тортманг.
– Раҳмат.
Бошлиғининг ҳар кунги бир тахлитдаги тирик-
чилигини алғов-далғов қилиб юборган бу воқеадан 
манфаатдор бўлган Ньюком икки зинани бир сак-
раб босганча округ суди пиллапоясидан қувноқлик 
ва эпчиллик билан чопиб туша бошлади. Миссис 
Саундерс эса, бошлиғи республикачи партия-
нинг бўлажак округ конференциясига оид айрим 
масалалар билан кетганини билгани учун, унинг 
кабинетида янгиликни ўртоқлашадиган ҳеч ким 
йўқлиги сабабли аудитор идорасига қараб юрди: 
ҳарқалай, у ерда учраган одамга кўлда содир бўл-
ган фожиа хақида ўзи билганларини ҳикоя қилиб 
бериши мумкин-ку, ахир.

---

134
Теодор Драйзер
II БОБ
Терговчи Хейт ва унинг ёрдамчиси йиққан маъ-
лумотлар сирли ва хавотирли хусусиятга эга эди. 
Кўринишидан бахтли, бир-бирига муносиб жуфти 
ҳалол саёҳатчилар тушган ўша қайиқ йўқолган кун-
нинг эртасига эрталаб меҳмонхона хўжайинининг 
ташаббуси билан қидирув ишлари бошланган, на-
тижада оролчанинг нарёғидаги Ҳилол қўлтиғидан 
тўнкарилиб ётган қайиқ, шляпа ва ўртик топиб 
олинган. Ўша заҳотиёқ меҳмонхонанинг ҳамма 
хизматчилари, йўл кўрсатувчилар ва меҳмонлар 
орасидан бу ишга кимни кўндириб ёллашса – ўша-
лар кўлга шўнғиб, чўкиб кетганларнинг мурдасини 
топиб чиқариш мақсадида учи чангак узун хода-
лар билан сув тубини кавлаштира бошлашган. Йўл 
кўрсатувчи Сим Шуп, меҳмонхона хўжайини ва 
қайиқлар қароргоҳини ижарага олган кишининг 
гапига қараганда, ўлган аёл жуда ёш ва хушбичим 
бўлиб, ҳамроҳи эса – ҳойнаҳой, бадавлат оилалар-
дан бирининг фарзанди эди, шунинг учун ҳам бу 
ерда яшайдиган бармоқ билан санарли кишилар 
– дарахт кесувчилар ва меҳмонхона хизматчилари 
бу ҳодисага қизиқибгина эмас, балки ачиниб ҳам 
қарай бошладилар. Бунинг устига тиқ этган ша-
молсиз очиқ бир кунда бунақанги сирли фожиа юз 
бериши ҳеч бирининг ақлига сиғмас эди.
Туш пайтига борганда чангак билан иш кўраёт-
ган дарахт кесувчилардан бири Жон Поль беш-ўн 
марта уриниб, кейин Робертани кўйлагидан илган-
ча сув остидан кўтарганда одамларнинг ҳаяжони 
баттар авжга чиқди; унинг юзида – оғзи, бурни, 
ўнг қовоғи ва кўзининг остида зарбдан қолган 
кўкиш доғлар яққол кўриниб турарди, йиғилган-
ларга бу ўша заҳотиёқ шубҳали бўлиб туюлди. Жон 
Поль қайиқни бошқараётган шериги Жо Райнер 

---

135
Америка фожиаси
билан бирга Робертани сувдан чиқарди-да, юзига 
тикилиб туриб:
– Вой, шўринг қурғур-а! – деб хитоб қилиб юбор-
ди. – Қушдай енгил экан-а! Ҳатто қандай чўкиб 
кетганига ҳам ақлим етмайди.
У ўтирган жойида эгилди-да, бақувват қўлла-
ри билан жиққа ҳўл, жонсиз ётган Робертани даст 
кўтариб қайиққа олди; бу пайтда шериклари бош-
қа қайиқларга ишора қилишган эди, улар тезда 
шу томонга сузиб кела бошлашди.
Жон Поль (қизнинг сувда ёйилиб, юзини тўсиб 
олган) узун, йўғон қўнғир сочларини бир томонга 
сураётиб:
– Вой-бў, роса азобланибди-ку! – деб қўшиб 
қўйди, – Жо, бир қарагин! Бу бечора гўдакни бир 
нарса билан боплаб туширишганга ўхшайди наза-
римда. Қара, қарагин!
Сал ўтмай дарахт кесувчилар ва меҳмонхонада 
истиқомат қилувчиларнинг бари қайиқларини шу 
ёққа ҳайдаб келиб, Робертанинг юзидаги момата-
лоқларни кўра бошладилар. Унинг жасадини юқори-
га, қайиқ қароргоҳига олиб кетишлари ва ҳамроҳи-
нинг мурдасини яна қидира бошлашлари биланоқ 
турли-туман гумонлар айтила бошланди: «Бу ерда 
бошқа бир гап борга ўхшайди... Кўк доғлар... ва 
умуман... Шунақанги осойишта кунда қайиқ қандай 
қилиб ағдарилиб кетиши мумкин?» «Ҳозир кўрамиз: 
сув тубида яна одам бормикин ёки йўқми...» Бир 
неча соат давомида қидира-қидира, охири ҳеч қан-
дай натижа чиқаришолмагандан сўнг ҳамма йиғил-
ганлар: сувда ҳойнаҳой эркакнинг жасади бўлмаса 
керак ва аввалданоқ бўлмаган, деган қарорга ке-
лишди, бу даҳшатли, ташвишли фикр эди...
Шундан кейин Клайд ва Робертани бекатдан 
олиб келган йўл кўрсатувчи ҳамда Катта муш-
гир кўли ва Ўтлоқзордаги меҳмонхона хўжайинла-
ри билан суҳбатлашилгандан сўнг қуйидагилар 

---

136
Теодор Драйзер
аниқланди: 1) чўккан қиз жомадонини Қуролсоз 
бекатида қолдиргани ҳолда, Клифорд Голден жо-
мадонини ўзи билан олиб кетган; 2) Ўтлоқзор кўли 
ва Катта мушгир меҳмонхоналаридаги рўйхат-
ларда шубҳали қарама-қаршилик мавжуд: бир 
жойда – Карл Грэхем, бошқасида эса – Клифорд 
Голден деб ёзилган, ваҳоланки, ташқи қиёфасига 
қараганда иккови ҳам сўзсиз битта одам бўлган 
(меҳмонхоналарнинг иккала хўжайини муфассал 
муҳокамадан кейин, шундай қатъий хулосага ке-
лишди) ва ўзини Клифорд Голден ёки Карл Грэхем 
деб атаган ўша кимса Катта мушгир кўлига олиб 
келаётган йўл кўрсатувчидан: бугун одам кўпми у 
ерда, деб суриштирган. Шу гаплардан кейин но-
аниқ гумонлар бу ишда ҳаром қўллик бор, деган 
қатъий ишончга айлана борди. Энди бунга ҳеч 
кимда шубҳа қолмади.
Шимолий ўрмонларда яшовчи кишилар бу 
воқеа дан чуқур ташвишга тушганлари ва ўзла-
рининг гумонлари сўзсиз ҳақ чиқишини терговчи 
Хейт келиши биланоқ унга шама қилиб айтиб ҳам 
қўйишди. Уларнинг фикрича, Клифорд Голден ёки 
Карл Грэхемнинг жасади кўл тубида аввал бошда-
ноқ, умуман бўлмаган. Хейт қайиқ қароргоҳидаги 
уйчада турган каравотга авайлаб ётқизиб қўйил-
ган номаълум қизнинг мурдасини кўздан кечи-
риб чиқди-ю, унинг ёшлиги ва гўзаллигини кўриб, 
фақат хушбичимлигидан эмас, балки уни ўраб ол-
ган сирли гумонлардан таъсирланганидан кўнгли 
бир хил бўлиб кетди. Бунинг устига меҳмонхона 
идорасига қайтиб келиб, Роберта пальтосининг 
чўнтагидан топилган хатни ўқиб чиққандан сўнг, 
уни энг мудҳиш шубҳалар қамраб олди, чунки у 
ўқиган хат тубандагича эди: