Temirov Asror Akramjon o’g’li Oddiy superfosfat olishda kamerali usulini tadqiq qilish

belgilangan.
Ikkinchi bosqich reaktsiyaning tugallanishi arafasida ham monomagniyfosfatning eruvchanligi katta bo’lganligi uchun suyuq faza uning bilan to’yinmagan holatida qoladi, ammo u to’la eritmada bo’ladi va fosfat kislotaning neytrallanish darajasi kutilganidan ko’ra nihoyatda katta bo’ladi. Monomagniyfosfat fosfat kislota bilan bufer aralashma hosil qiladi, Mg²⁺ va H₂PO₄^- ionlariga dissotsilanadi, bu esa fosfat kislotaning N⁺ va H₂PO₄^- ionlariga dissotsilanishini susaytiradi. Shu sababga ko’ra xomashyoning parchalanishini ikkinchi bosqich jarayonidayoq keskin pasaytiradi, uning uchinchi bosqichdagi tezligi esa butunlay kamayadi.
Yuqorida ta’kidlanganlarni, shuningdek monomagniyfosfatning gigrosko’ikligini e’tiborga olinsa, u Qoratog’ fosforitidan olingan superfosfatning fizik xossalarini yomonlashtiradi. Shuning uchun fosforitlarni oldindan magniy birikmalarining bir qismini yo’qotish orqali boyitish maqsadga muvofiqdir. Ishlatiladigan xom ashyoda magniyning miqdori P₂O₅ miqdorining 6-8% idan ortib
ketmasligi lozim. Qoratog’ fosforitidan olinadigan superfosfat uchun ombordagi
o’timal harorat (65-80^OC) apatit yoki magniy tutmagan fosforitlardan olinadigan superfosfatlarga nisbatan ancha yuqori bo’ladi. Bu holatda superfosfat massasining sovishi parchalanish jarayonini tezlashtirmaydi, balki sekinlashtiradi. Buning sababini yuqorida ko’rsatib o’tilganidek, suyuq fazaning yuqori darajada neytrallanganligi va haroratning pasayishi bilan monomagniyfosfat eruvchanligining kamaymasligi bilan izohlanadi.
Tarkibida 27,5% P₂O₅, 6,6% CO₂ va 2,5% P₂O₃ bo’lgan Qoratog’ fosforitini 68% li sulfat kislota bilan 64 og’irlik qism stexiometrik me’yorda parchalash yo’li bilan olingan kukunsimon oddiy superfosfatda xom ashyoning parchalanish darajasi 90% ga yetadi va mahsulot quyidagi tarkibga ega bo’ladi: P₂O_5umum. = 15,6%; P₂O_5o’zl. = 14,0%; P₂O_5erkin = 5,0%; H₂O = 10,5% [11,12].
Ishlab chiqarish ko’rsatkichlari. Superfosfat ishlab chiqarishda fosfatli xom ashyo parchalanishining to’laligi parchalanish koeffitsienti, ya’ni superfosfatdagi o’zlashadigan P₂O₅ ning umumiy P₂O₅ miqdoriga nisbati orqali talqin etiladi. Sulfat kislota me’yori qanchalik katta bo’lsa, parchalanish koeffitsenti ham shunchalik yuqori bo’ladi. 68-72 og’irlik qism me’yorida apatit kontsentratidan olingan kamerali superfosfatdagi parchalanish koeffitsenti 83-88% ga teng va superfosfatda ma’lum miqdordagi (11-12%) erkin fosfat kislota bo’ladi. Superfosfat ning ombordagi yetiltirish jarayonida esa parchalanish koeffitsenti 93- 95% ga yetadi, erkin fosfat kislotasi esa 5% gacha kamayadi.
Olingan superfosfat miqdorining uni ishlab chiqarish uchun sarflangan fosfat miqdoriga nisbati superfosfat unumi deyiladi. Vaholanki, fosfatdagi P₂O₅ to’laligicha superfosfatga o’tadi, shuning uchun unum fosfatdagi P₂O₅ ning foiz miqdorini mahsulotdagi umumiy P₂O₅ ning foiz miqdoriga nisbati bilan ifodalanadi. Apatit kontsentratidan yangi hosil qilingan superfosfatning unumi 1,94-2,01 ni, fosforitdan olingan superfosfat unumi esa 1,5-1,9 ni tashkil etadi. Superfosfatni omborda saqlanishi natijasida undan suvning bug’lanishi hisobiga unum ma’lum darajaga pasayadi.