Temir va temir-karbid holat diagrammasi Ishning maqsadi

Ishlab chiqarish usuliga. Po’latlar ishlab chiqarish usuliga ko’ra konvertorda, marten pechlarda, elektr pechlarda va boshqa usullarda olingan po’latlarga ajratiladi.

1-jadval

Marka-lari	A guruhidagi po’latlar			B guruhidagi po’latlar			Ishlatilish joyi
	Ss Mn	sTMn	S%	markalari	S%	Mn %
СтO	300	-	25	BСтO	0,23(kupi bilan)	-	Tagliklar, tusiqlar
Ст1kp	300-390	-	35	BСт1kp BСт1ps	0,06-098,12	0,25-0,50	Unchalik muhim bo’lmagan qurilish konstruktsiyasi elementlari (trubalar, parchin mixlar, boltlar) tayyorlashda
Ст1ps, Ст1sp	310-410	-	34	BСт1sp	0,06-0,12	0,25-0,50
Стt2kp	320-410	215	33	BСт2kp, BСт2ps	0,09-0,15	0,25-0,50
Ст2ps, Ст2sp	330-430	225	32	BСт2sp	0,09-0,15	0,25-0,50
СтZkp	360-460	235	27	BСтZkp, BСтZps	0,14-0,22	0,40-0,65	Qurilish konst­ruktsiyasi balkalari, listlar, trubalar, richaglar, shaybalar, gaykalar va boshqa detallar tayyorlashda
СтZps, СтZsp	370-480	245	26	BСтZsp	0,14-0,22	0,40-0,65
СтZGps	370-490	245	26	BСтZGps	0,14-0,22	0,80-1,10
СтZGsp	390-570	-	-	BСтZGsp	0,14-0,22	0,80-1,10
Ст4kp	420-510	255	25	BСт4kp, BСт4ps	0,18-0,27	0,40-0,70
Ст4ps Ст4sp	410-530	265	24	BСт4sp	0,18-0,27	0,4-0,7
Ст5ps Ст5sp	490-630	285	20	BСт5ps, BСт5sp	0,28-0,37	0,50-0,80	Yuqori puxtalik talab qiladigan qishloq, xo’jalik mashina detallari va boshqalar tayyorlashda
Ст5Gps	450-590	285	20	BСт5Gps	0,22-0,30	0,80-1,20
Ст6ps, Ст6sp	590	315	15	BСт6ps, BСт6sp	0,38-0,49	0,50-0,80

Kimyoviy tarkibiga. Po’latlar kimyoviy tarkibiga ko’ra uglerodli va legirlangan po’latlarga ajratiladi. Shuni qayd etish joizki, uglerodli po’latlarda uglerod miqdori 0,3% gacha bo’lsa — kam uglerodli, 0,3—0,5% oralig’ida bo’lsa — o’rtacha uglerodli, 0,7% dan ortiq bo’lsa — ko’p uglerodli po’latlar deyiladi.

Temir oksididan temirni qaytarilganlik dara­jasiga. Po’latlar FeO dan Fe ni to’la qaytarilgan, chala qaytarilgan va qaytarilmaganlarga ajratiladi.

Sifatiga ko’ra po’latlar oddiy sifatli, sifatli va yuqori sifatli po’latlarga ajratiladi.

Ishlatilish joyiga ko’ra po’latlar konstruktsion (qurilish va mashinasozlik), asbobsozlik va maxsus po’latlarga ajratiladi.

Strukturasiga ko’ra po’latlar evtektoidgacha, evtektoid va evtektoiddan keyingilarga ajratiladi.

1-jadvalda GOST 380—71ga ko’ra oddiy sifatli konstruktsion po’latlarning A va B guruxlari, markalari, asosiy mexanik xossalari, tarkibidagi S, Mn miqdori va ishlatilish joylari keltirilgan.

2-jadval

Po’lat markalari	Elementning foiz miqdori								Mexanik xossalari				Ishlati-lish joylari
	C	Si	Mn	P	S	Cr		Ni	st	SB	d	Y
				kupi bilan
08kp	0,05 0.11	0,035 kg’b	0,25 0,50	0,04	0,04	0,1	0,25		18	30	35	60	Mashina va mexanizmlarning mas’uliyatli tishli gildiraklari, vallari va boshkalar
05	0.12	0,37	0,35 0,65	0.035	0,04	0,1	0,25		20	33	33	60
10kp	0,07 0.14	0,07 k/b	0.25 0,50	0,04	0,04	0,15	0,25		19	32	33	55
10	0,07 0.14	0,17 0,37	0,35 0,65	0,035	0,04	0,15	0,25		21	34	31	55
20	0,17 0,24	0,17 0,37	0,65	0.04	0,04	0,25	0,25		25	42	25	55
55	0,52 0,60	0,17 0,37	0,50 0,80	0,04	0,04	0,25	0,25		39	66	13	35
70	0,75	0,17 0,37	0,50 0,80	0,04	0,04	0,25	0,25		43	73	9	30	Turli xil ressorlar, prujinalar va boshkalar
85	0,82 0,90	0,17 0,37	0,50 0,80	0,04	0,04	0,25	0,25		100	115	6	30
70 g	0,75	0,17 0,37	0.90 1,20	0,04	0,04	0,25	0,25		46	80	8	30

3-jadvalda GOST 1485-74 bo’yicha ko’p uglerodli asbobsozlik po’latlarning markalari, ulardagi uglerodlar miqdori, yumshatilgandagi, suvda toblab bo’shatilgandan keyingi qattiqligi va ishlatish joylari keltirilgan.

Uglerodli po’latlarning markalanishi. Kam uglerodli konstruktsion po’latlar (BST1, ST2, ST1_KP, STZ_ps va boshqa markalar)dagi, masalan BST_kp markadagi B xarfi po’latni bessemer konvertorda olinganligini bildiradi, ST xarflari po’latligini, bu xarflardai keyingi raqam tartib nomerini bildiradi. SHuni qayd etish kerakki, raqamlar nomeri ortgan sari po’latlar tarkibidagi uglerod miqdori ham ortadi. Raqam indeks harfi «sp»ga kelsak po’latdagi FeO dan Fe ning to’la qaytarilganligini, «ps» — chala, «kp» — qaytarilmaganligini bildiradi.

O’rtacha uglerodli konstruktsion po’latlar (05, 08, 10, 20, 30G va boshqalar) GOST 1050-44 bo’yicha ikki xonali raqamlar bilan markalanadi. Masalan, po’lat 40 markadagi 40 son yuzga bo’linsa, uning tarkibidagi uglerodning o’rtacha foiz miqdori aniqlanadi. SHuni ham qayd etish joizki, sifatli konstruktsion po’latlar tarkibidagi marganets miqdoriga ko’ra ikki guruxga ajratiladi.

Birinchi guruxdagi po’latlarda marganets miqdori ko’pi bilan 0,7—0,8% bo’lsa, ikkinchi guruxdagi po’latlarda marganets miqdori 1—1,2% gacha bo’ladi.

Ko’p uglerodli po’latlarning (U7, U8, U8A va boshqalar) markalanishiga kelsak, masalan, U10A markali po’latdagi «U» xarfi uglerodli po’latli­gini, raqam o’nga bo’linsa, tarkibidagi uglerod miqdorini bildiradi. Raqamdan keyingi «A» xarfi esa po’latning tarkibida S, R elementlar yuk darajada bo’lib, bu po’latlar yuqori sifatli po’latlar ekanligini bildi­radi. Masalan, U7A po’lat tarkibida uglerod 0,7% bo’lsa, S<0,02%, R<0,3% bo’ladi.