Tema: ulli jipek joli reje

3.XVI a’sirden boshiab Ulli ipak yo'li a’hmiyetining pasayishi, onin’ sebepleri
Amir Temur vafotidan so`ng saltanatda baslang’an siyesiy boshbodoqlik ha’m oni bir qancha g’a’rezsiz ma’mleketljerge bo`linib ketishi, «Ulli ipak yo`li»ga itibarning pasayishi oqibatida G`arbiy Evropa ma’mleketleri menen Temurning o`rnatgan tuwridan-tuwri sawda ha’m elchilik baylanislari a’ste-aqirin susayib, keyinshelik bolsa pu’tkillay barham tapti. Bu, shubhasiz, Orayliq Aziyanin’ G`arbiy Evropa ha’m onda qa’lipleseyetken du’nya bazaridan ajralib, Orayliq Osiyeliklarning du’nya xaliqlarinin’ ekonomikaliq ha’m socialliq taraqqiyetidan shetde qaliwining baslaniwi edi.
Amir Temur vafoti menen vorislar o`rtasida toju-taxt talashuvi baslanadi. Oqibatda Xurosonda Shohrux Mirzo; Balx, G`azni. Qandahorda Pirmuhammad; G`arbiy Iran ha’m Ozarbayjanda Mironshohning o`g`illari Umar Mirzo menen Abubakr Mirzolar hokimi bolip mutlaq bo’lip aladi. «Ulli ipak yo`li»ning arqa yo`nalishida joylashgan walayatlar Tu’rkiston, Sabron, O`tror, Sayram Amir Berdibekning tshig’armarufida qaladi. O`ra-Tepa menen Farg`onani Amir Xudoydod iyellab oladi, Xorezmni bolsa Altin O`rdaning abiroyi amirlaridan Idiku O`zbek basip oladi. Sonday qilip, a’hmiyetli sawda yo`lida joylashgan derlik ha’mme aymaqlarda hukmdorlar o`z ta’rtiplerini o`rnatishga kirishdilar.
Amir Temur a’wladari o`rtasidag’i hokimiyat ushin qattiq gu’res naqd besh jilga cho`ziladi va, shubhasiz, ma’mleket xalqinin’ ekonomikaliq ahvoliga keskin ta’sir etib, xaliqtin’ jiddiy noroziligiga sebep bo`lgan edi. Temuriyzodalar joqari hokimiyat ushin, noiblar o`z walayatlarida g’a’rezsiz bo’lip aliw ushin gu’resdilar. Shoxruh baslag’an ha’reket ma’mleket puqarasinin’ ko’pshilik tabaqalari ta’repinen quwatlanadi. usi boisdan, Shoxruh Temur hu’kimranlig’i o`rnatilgen walayatlarni o`z qo`l ostiga aliwga ha’mde ma’mleketda tinishliq ha’m osoyishtalik o`rnatishga muttasil ha’reket qiladi.
Shoxruhning o`limi temuriylar o`rtasida o’zara urislarni ja’ne avj oldirib yubaradi. Onin’ o`g`li Ulug`bek hu’kimranlik qilg’an da’wirdi ham siyesiy beqararliq taxt ushin gu’reslar menen ta’riflash mu’mkin. Temuriyzodalar o’zara gu’res menen band bo’lip, «Ipak yo`li»ga itibar bermay qo`ydilar. Ma’selen, Abdulatif ham «Ulli ipak yo`li»dan boj aliwni to`xtatdi, garchi Ulug`bek bug’an u’lken itibar bergen edi. Na’tiyjede «Ulli ipak yo`li»da karvonlar juriwi kamaydi, sebebi olardin’ havfsizligini ta’minlaydigan ku’shler barham tapti.
XV a’sirdin’ aqiri – XVI a’sirdin’ baslarinda Movarounnahr aymag’i bir necha g’a’rezsiz mu’lklarga bo`linib ketdi. Olar ekonomikaliq ta’repten bir-birlari menen bekkem baylanisli edilar, lekin ayrim walayatlarning ha’kimleri o`rtasidag’i u’zliksiz to`qnashuvlar xaliqtin’ o’zara xo`jalik baylanislariga halaqit berar edi.
Ayrim hukmdorlar o`z qo`shnilarining jerlarini basip aliw esabinan o`z jerlarini ken’aytirish payida bo’lip, yurisler muvaffaqiyatsiz shiqqanda, talap aling’an mol-mu’lklar menen cheklanishar edi. XV a’sirdin’ aqirlarinda feodallarning bir-birlariga qarshi chiqisleri a’dewir keskinlashdi. Samarqand ha’m Buxoro jo`shqin ishki sawda ha’m basqa ma’mleketler menen sawda oraylar ha’mde sawda karvonlarining yo`llari tutashgan qalalardan edilar. Cho`l xalqi ha’m iri qalalardan yiroqdag’i tumanlar menen ayirboshlash sawdasi mavjud edi. Qozoq sultonlariga asirga tushgan belgili adamlar evaziga tovon to`lash ushin o`zbek xoni Shayboniy farmoyishiga binoan bir necha tuyaga yuk boladigan narbas gazlamasi tajerlab qo`jilgan edi.
Karvon yo`llari Orayliq Osiye qalalarini h’a’zirgi Afg`oniston, Hindiston, Iran oraylari menen Sirdare yeqasidag’i qalalar Qozog`iston cho`lidan ko`chmanchilar ha’m Sibir menen bog`lar edi.
Shu jillarda Qitay menen sawda baylanislari a’dewir susaydi. Qitay menen Orayliq Osiye o`rtasidag’i karvon yo`llarida joylashgan walayatlarda siyasiy beqararlik bunin’ tiykarg’i sebepi bo`ldi.
Ma’mleketdag’i ha’m qo`shni walayatlardag’i feodal mojarolarning ku’shayishi chet elliklarning bosqinlar karvon yo`llari havfsizligini ta’miynlew imkaniyatinan mahrum qildi. Na’tiyjede qo`shni ma’mleketler menen sawda-diplomatik qatnas lar ham buzildi. Sawda jollarinng qublag’a ko`chishi ha’m ten’iz sawdasinin’ ku’shayishi Orayliq Aziya qalalarining sirtqi sawda baylanislariga jiddiy zarba bo`ldi. Ulli geografiyaliq kashfiyotlar sebepli Hindistondan ha’m ha’tte a’dewir shimoldag’i walayatlardan mollarning ko’pshilik turlari ten’iz yo`lidan yubarila basladi.
Xaliqlardin’ ma’deniyatlari ha’m u’rip-a’detleri bir-biriga jaqinlashib, o’zara qatnas larning ha’r taraflama jaqsi lanishida «Ulli ipak yo`li»ning a’hmiyeti benihoyat u’lken bo`ldi.
«Ipak yo`li» Orayliq Osiye xaliqlari ekonomikasi, ma’deniy ha’m siyesiy turmisinda ju’da’ u’lken rol o`ynadi. ol sebepli Orayliq Osiye xaliqlari G`arb ha’m Shig’is du’nyasi ha’m olardin’ xo`jalik oylap tabiwlarlaridan bahramand bo`ldi.
«Ipak yo`li»da Orayliq Aziya Shig’is ha’m G`arb o`rtasida vositachilik rolini o`ynadi. Na’tiyjede, Orayliq Osiyeda migratsiya processi ku’shayib, tu’rkiy etnik unsurlarning u’lken-u’lken toparlari payda bo`ldi.
Eramizdin’ era baslarina kelip, ipakchilik usi walayatiga ham yotomi. III a’sirden baslap, ipakchilik orayi arqa g`arbga Shig’is Tu’rkistsanaa ko`chdi. Onnan Farg`ona oazissi, Sug`d, Iran ha’m Vizantiyaga yotomi.
IX-X a’sirlerde Somoniylar, XI-XII a’sirlerde Qoraxoniylar ha’m Saljuqiylar, XIII a’sirden mug`ul imperiyasi va, nihoyat, XIV a’sirdin’ 70-chi jillarida Temur ma’mleketi qadag’alawida bo`ldi.
Ko`p tarmoqli «Ipak yo`li» sawdasida Sug`d sawdagarlarining o`rni u’lken bo`ldi. Eramizdin’ eradan baslap, IX a’sirine shekem bolsa sug`d tili ipak yo`llari doirasida du’nya sawda tili da’rejesinecha ko`terildi.
«Ipak yo`li» sawdasida sug`dlardan tisqari parfiyaliklar, Iran sosoniylari, tu’rklar, Kushanlar, xotanlar, uyg`urlar, tibetliklar, baktriyaliklar ham u’lken rol o`ynaganlar. Olardin’ ha’mmesi bul tariyxiy processning ijodkorlari sipatinda iz qaldirg’anlar.