Tema: ulli jipek joli reje

2.Amir Temur ha’m temuriylar da’wirinde Ulli ipak yo'li shuhratining ja’ne da ortishi.
XIV-XV a’sir aqirinda Temur ha’m temuriylar ma’mleketi orayi Movarounnahr ju’da’ ko`p karvon yo`llari arqali Ovrupo, Jaqin ha’m O`zoq Shig’isning iri qala ha’mde ma’mleketleri menen bog`langan edi. Serg`ayrat ko`chmanchilar, tu’rli ma’mleketlerning jur’atli sawdagarlari ha’m ko`rqmas sayyohlari ta’repinen a’dewir aldin ha’m ko`rib chiqilayotgan da’wirde tiykar saling’an ushbu yo`llar Temur ha’mde temuriylapr ma’mleketining siyasiy ekonomikaliq baylanislarini a’melge oshiradigan tiykarg’i aloqa yo`llari edi. Binobarin, tu’rli ma’mleketlerdan Movarounnahr ta’rep baradigan karvon yo`llari temuriylarning a’skeriy yurisleri ushin ham xizmet qilg’an. Umuman alg’an da, karvon jollarinng tu’rli maqsadda a’melge asirilg’an yurisler ushin Temur a’skeriy yurislerining ba’zi jollarin ko`zata turib Movarounnahrdan qo`shni aymaqlarga alip barg’an karvon jollarinng ba’zi bo’legini aniqlaw mu’mkin. O`z aldina ulli ma’mleket jaratiwni maqsad qilg’an Temur o`sha paytdag’i karvon jollarinng a’hmiyetini bilgen edi ha’m onnan o`z sirtqi siyasatida ustalik menen foydalandi. Qa’dimde ekonomikaliq, siyasiy ha’m ma’deniy ta’repten Movarounnahr menen mushtarak bo`lgan Xorezm mug`ullar da’wirinde eki bo’limga bo`linib, orayi Urganch shahri bo`lgan arqa Xorezm Altin O`rdaga, orayi Kat qal’asi bo`lgan qubla Xorezm Chig`atoy ulusiga qaragan. XIV a’sirdin’ 60-jillari aqirinda arqa Xorezmda Qo`ng`iron so`pilari sulolasi hu’kimron bo’lip, arqa ha’m qubla Xorezm jerlarini birlashtirdilar. Ayni paytda Xorezm ekonomikaliq ha’m siyasiy ta’repten Altin O`rdaga baylanisli edi. Temur bolsa pu’tkil Xorezmni Chig`atoy ulusinin’ ajralmas bo’legi dep hisoblar edi ha’m onin’ aymag’indan o`tadigan ipak jolin qo`lga kiritmoqchi edi.
1372-1388 jillar mobaynida Temur Xorezmge 5 marta yurish qildi ha’m bul menen Movarounnahr ha’m Xorezmda feodal tarqoqlik ha’m o’zara nizolarg’a chek qo`yib, Sirda’rya bo`ylarida Orol ten’izigacha bo`lgan jerlarda jasawshi xaliqlardi jalg’iz ma’mleket tshig’armarufiga birlashtirdi.
Amir Temur 35 jil dawaminda ma’mleketni basqardi. Ko`pdan-ko`p a’skeriy yurisler ha’m jangu-jadallarni a’melge oshirdi. Ko`p ma’mleketler zabt etildi. Oqibatda Hindiston ha’mde Qitaydan Qora ten’izga shekem ha’m Orol ten’izidan parsi qo`ltig`iga shekem bo`lgan pikirt u’lken aymaqni qamrab alg’an o`lkan saltanatni ju’zege keltirdi. Bunnan tisqari Kishkene Aziya, Suriya, Misr ha’m To’men Volga, Don bo`ylari, Balxash ko`li ha’m Ila da’ryasi, Arqa Hindistsanaacha bo`lgan ma’mleketlerni o`ziga bo`ysundirdi. O`zining ko`p jilliq a’skeriy yurisleri dawaminda Temur o`z saltanatining shon-shuxrati ushin onin’ Orayliq bo’legi bo`lgan Movarounnahr, a’sirese poytaxt Samarqandning obodonligiga ayriqsha a’hmiyet beredi. Bunin’ ushin ol zabt etilgen ma’mleketlerdan materialliq bayliqlar menen birge ju’da’ ko`p o’nermentler, san’at ahllari ha’m alimlari asir qilip Movarounnahrga alip keledi ha’m ma’mleketni obod etishda olardi zo`rlab isletadi. Temurga ha’r bir zafarli waqiya ha’m sevinchli ha’diyseni muhtasham me’morlik imaratsi jaratiw menen nishonlash odat bo`lgan.
Ispan elchisi Klavixoning yozishicha: ol hunarli biror kishini ham Movarounnahrni tashlab ketishga jol qo`ymagan. Aksincha, Temurning amri-farmoni menen Damashqning en’ sheber to`qiwshilari, Xalabning belgili paxta yig`iwshi, Anqaraning movut to`qiwshi korxonalari, Tu’rkiya zva Gurjistonning zergerleri, xullas, ko`p kasb-hunar sohiblari basqa qalalardan Samarqandga ko`chirib kelindi. ol nafaqat Movarounnahr ha’m Tu’rkistonni obod qildi, balki buysundirilgan ma’mleketlerning qalalarini ham qayta tikladi. Karvon yo`llarida robotlar, qal’alar, ko`priklar, qalalarda masjid ha’m madrasalar ha’mde bog`u-bo`stonlar barpo etdi. Karvon yo`llar qaroqchilardan tozalandi. Yo`lovchilar xavfsizligini ta’miynlew maqsetinde olardin’ ku’shib o’tiwi ushin manzilgohlar qurdirdi. Qolaylik jaratiw maqsetinde u’lken yo`llarga soqchilar qo`ydi. Soqchilar yo`lovchilarning moli ushin juwapgar edilar. en’ a’hmiyetlii Iran, Ozarbayjan ha’m Iroqdag’i feodal tarqoqlik ha’m boshbodoqlikka barham berib, Shig’is menen G`arbni bog`lovchi qadimiy karvon jollarin tikladi. bul menen nafaqat Movarounnahr, balki uzaq ha’m jaqin Shig’is ma’mleketlerining ekonomikaliq ha’m ma’deniy rawajlaniwina xaliqlar ha’m ma’mleketlerni bir-biri menen jaqinlashtirishga u’lken hissa qo`shdi.
Amir Temurning fotihlik yurislerini tek g’ana o`lja aliwga bo`lgan ishtiyoqqa yo`ymaslik kerek. ol du’nya karvon yo`liga hu’kimranlik etiwni o`z aldina maqsad qilip qo`ygandi. Altin O`rda aymaqlarinan o`tiwshi arqa sawda shahrohi (tiykarg’i yo`li)ni yo`q etiwga ha’m ha’mme sawda jollarin Orayliq Aziya arqali yo`naltirishga ha’reket Altin O`rdaga qarshi zarba beriwde Temur onin’ ishki kelispewshilikleridan ustalik menen foydalandi. Temur Altin O`rdani o`z ma’mleketiga qo`shib olmoqchi emesdi, tek g’ana ol arqa-g`arbda o`z ma’mleketi ushin ju’da’ havfli ku’sh bo`lgan xonlikni zaiflashtirish ha’m onin’ Shig’is bo’legini o`z ta’siri ostidag’i xonlar tshig’armarufiga topshirish ha’mde «Saray Berka» arqali o`tadigan karvon jolin ham Movarounnahr arqali o’tiw ushin gu’resadi. Temur Altin O`rdaning tek g’ana Sirdar to’men ag’imidag’i ekonomikaliq, siyasiy ha’m ma’deniy ta’repten Xorezm ha’m Movarounnahrga tuwridan-tuwri baylanisli bo`lgan jerlarinigina qo`shib olmoqchi edi. Saray Berka, Saray Botu ha’m Xojitarxon (Astraxon) qalalarini iyellaydi. Temur Altin O`rda tshig’armarufidag’i ha’mme ma’deniy walayatlarning xo`jalik ha’m sawda sotiq isleriga u’lken putur yetkazadi. bul walayatlar ha’m olardag’i iri qalalar a’dewir waqitlargacha ekonomikaliq ta’repten qaddilarini rostlay ololmaydilar. Na’tiyjede Qitayni jaqin shig’is ma’mleketleri menen bog`lagan sawda jolinng Altin O`rda arqali o’tken arqa tarmog`i barham tabadi. Endilikda pu’tkil sawda qatnovi ja’ne Movarounnahr qalalari: O`tror, Taskent, Samarqand ha’m Buxoro arqali Balx, Hirot ha’m Sultoniya ta’rep yo`naladi.
Sirda’rya a’tirapidag’i qalalar ju’da’ ken’ aymaqni bog`lovchi bo’lim sanalgan. bul jerda Movarounnahr oazisleri, sho’l qalalari, Altin O`rdaning chet qaram jerlari Sho’li Qipchoq, Mug`uliston, Qitay ha’m basqa ma’mleketler sawdagarlari, sayyohlari, tu’rli din vakillari uchrashishgan. Sabron, Sig`noq, O`tror, Sayram, Yassilar iri sawda oraylari sanalib, usi joylarda tu’rli ma’mleketlerdan keliwshi yo`llar tutashgan. Sonin’deq ayni joyda Buxoro, Samarqand, Taskent siyaqli Movarounnahrning basqa qalalaridan kelgen sawdagarlar ham tez-tez tuxtalishgan. Ibn Arabshohning yezishicha, «Ipak yo`li» arqali Samarqandga tu’rli ma’mleketlerdan, a’sirese, Xurosondan ma’danlar, Hind ha’m Sinddan yoqut, olmos; Qitaydan atlas, yashin tasi, mushk ha’m basqa mollar; o`zga ma’mleketlerdan altin ha’m kumush alip kelinardi. Chet ma’mleketlerdan Samarqandga alip kelinadigan mollarning miqdori nashekem ko`p bo`lganligini Klavixo bul qalada bo`lgan waqitida Qitay paytaxti Xonbaliqdan 800 tuyalik sawda karvoni kelgenini qayd etkenidan ham faraz etiw mu’mkin.
Movarounnahrdan Qitayga o`sha zamanlarda eki karvon yo`li arqali barilg’an. Birinshi jol Taskent, Sayram, Yettisuv ha’m Shig’is Tu’rkistonning Turfon ha’m Qumul qalalari arqali; ekinshi jol Farg`ona oazissi arqali – Xo`jand, Qo`qon, Marg`ilon, Andijan, O`sh qalalaridan o`tib, Oloy oazissi bo`ylab barg’an ha’m Shig’is Tu’rkistonning Qoshg`ar, Xo`jand ha’m Jerkand qalalari arqali o’tken.
Bu da’wirde Temur ha’m onin’ joylardag’i noiblari Qitay ha’m Hindistonda O`rta Osiye arqali Jaqin Shig’is ha’m Evropa ma’mleketleriga yunalgan tiykarg’i xaliq-araliq sawda yo`li – «Ulli ipak yo`li»ni qadag’alaw qilip, sawda karvonlari qatnovi havfsizligini ta’miynlewda a’hmiyetli patshaa-tadbirlar ko`rdilar ha’m Shig’is menen G`arb o`rtasida sawda-sotiq ha’m elchilik baylanislarini ha’r ta’repleme rawajlantirishga u’lken itibar berdilar.
Sawda qatnas larini rawajlantirishda elchilik baylanislari u’lken a’hmiyet kasb etken. Temuriy hukmdorlarining elchilik ha’m sawda karvonlari Osiye ha’m Ovro`poning ju’da’ ko`plab ma’mleketleriga barg’an. O`z gezeginde chet ma’mleketlerning elchilik sawda karvonlari Orayliq Osiyening tu’rli ma’mleketlerinde bo`lganlar.
Temur da’wirinde Qitay, Hindiston, Iran, Rusiya, Tatariston, Farangiston, Ispaniya ha’m basqa ma’mleketler menen sawda-sotiq isleri ku’shaygan. Qitaydan tiykarinan ipaq shoyi matolari, a’sirese, parcha ha’m atlaslar, chinni, la’li, gavhar ha’m mushk; Hindistondan sipatili choylar, nafis oq rangli matolar, nil bo`eqlar, xushbo`y ziravorlar; Irandan marvarid ha’m durlar; Rusiya ha’m Tataristondan ha’r qiyli mo`ynalar, teri ha’m mum keltirilgan. Samaqand bazarlarida Farangiston gazla’melari, movutlari ha’m Cherkas pishaqlari belgili edi.
O`z gezeginde, Orayliq Osiye qalalaridan chet ma’mleketleriga arzon narxli ip matolar, bo`z, duxoba. Shoyi gazlama, qog`oz, qurg’aq meva, gurunch, paxta, kalava iplar, gu’lalshiliq misgarlik buyumlari, pishaqlar siyaqli jemisotlar chiqarilgan.
Sohibqironning Frantsiya qiroli Frants VIga yezgan xatidag’i to’mendegi pikiri diqqatqa sazovordir: «Siz o`z sawdagarlaringizni mening saltanatimga yubaring. Biz olardi issi qarshi alip, izzat-ikrom ko`rsatamiz. Biz ham o`z sawdagarlarimizni jurtingizga yo`llaymiz. Siz ham olarg’a hu’rmet ko`rsating. Olarg’a artiqcha taz’yiqlar qilinishiga jol qo`ymang. Sizga bunnan bo`lak talapim yo`q. Zero, du’nya sawda ahli obod bo`lajak». a’ne usi a’piwayi ha’m aniq pikirdan щunday juwmaq shig’ariw mu’mkin-ki, Amir Temur sirtqi siyasatida xaliq-araliq ekonomikaliq sawda baylanislarini ken’ miqesda jolg’a qo`yish, onnan ha’mmeni, aldinambar, o`zining xalqini bahramand etish bas pikir bo’lip xizmet qilg’an. ol barpo etken jalg’iz ekonomikaliq sawda maydonida bu’gingi ku’n ushin ham, bu’gingi zaman ushin ham ibratli bo`lgan vaziyat mavjud edi. Amir Temurning mana bul so`zlari bug’an da’liyldir: «Saltanatimning ol chetidan bul chetigacha biron bolakay boshida bir lagan tilla ko`terip o`tadigan bo`lsa, bir donasiga ham zarar yetmaydigan tartib-intizom o`rnatdim». Amir Temur, Mironshoh ha’m Angliya qiroli Genrix IVlarning o’zara diplomatik yezishmalaridan ma’lim boliwicha, Angliya menen elchilik baylanislarini o`rnatib, sawda-sotiqni janlashtirish yo`lida alip barilg’an ha’reketlarda, a’sirese, Mironshohning tashabbusi u’lken bo`lgan. bul ta’biy hol bo’lip, ulli Amir Temur saltanatining g`arbiy ma’mleketler menen alip barg’an baylanislari – xoh ol elchilar qatnovi, xoh sawda karvonlari bo`lmasin, dastaldin. Mironshox tshig’armarufidag’i o`lkalar arqali o`tar edi. Bunnan, aldinambar, ushbu walayatlarning noibi ma’pdor edi. Sebebi Mironshox qo`li ostidag’i mu’lklarning g`arbiy shegaralari Evropa ma’mleketlerining siyesiy ha’m ekonomikaliq doirasidag’i Bolqon yarim oroli arqali O`rta ten’iz ma’mleketleri menen tutashgan edi.