Tema: Tildiń funkciyalari

I BAP. Sóylew hám tildi uyreniwde pisixologik protseslerdin áhmieti 
 1.1-§. Sóz hám tildiń payda boliwinda pisixologiyalik protseslerdiń áhmieti 
Qaraqalpaqstan Respublikasında jasawshı qaraqalpaq xalqınıń ana tili. Qaraqalpaq 
tili Qaraqalpaqstan Respublikasınıń qorǵawında bolıp, bul haqqında arnawlı nızam 
shıǵarılǵan. Nızamda qaraqalpaq tili Qaraqalpaqstan Respublikasınıń pútkil 
aymaǵında mámleketlik til retinde qollanılıwına huqıq tiykarları belgilengen. 
Qaraqalpaq tiline mámleketlik til biyliginiń beriliwi respublikanıń aymaǵında 
jasawshı milletlerdiń hám xalıqlardıń óz ana tilin qollanıwda olardıń konstituciyalıq 
huqıqların sheklemeydi.Bul nızam jeke adamlardıń arasındaǵı qarım-qatnasıqlardıń, 
áskeriy bólimlerde, diniy hám dástúriy úrp-ádetlerdi belgilewde tillerdiń 
qollanılıwın qatań bir tártipke salıp taslamaydı. Qaraqalpaq tili Qaraqalpaqstandaǵı 
qaraqalpaqlar sóylesetuǵın túrkiy til. Arqa-shıǵıs qaraqalpaq hám qubla-shıǵıs 
qaraqalpaq dialektlerine bólinedi. Ol noǵay, qazaq hám ózbek tilleri menen birge 
ósip, úsh tildiń de tásiri astında rawajlanǵan. Tipologiyalıq jaqtan, qaraqalpaq tili 
túrkiy tillerdiń qıpshaq bólimine tiyisli bolıp, noǵay jáne qazaq tili menen bekkem 
baylanıslı hám óz-ara túsinikli[1] «Til millettiń ruwxıy ǵáziynesi» *Ana tilim-sen 
basqada ayırmam, Sen turǵanda men de ádewir shayırman, Sonsha qatal súrginlerde 
joǵalmay, Bul kúnlerge jetkenińe qayılman *I.Yusupov. Qaraqalpaq tiliniń 
Ózbekstan aymaǵında tarqalıwı (qızıl) Qaraqalpaq turkiy tillerdiń qıpshaq bólimine 
tiyisli bolıp, oǵan qazaq, bashqurt, tatar, qumıq, qarashay-balkar, noǵay hám qırǵız 
tilleri kiredi. Ózbek tiline jaqınlıǵı sebepli, qaraqalpaq tiliniń sózlik hám 
grammatikasınıń úlken bólegi ózbek tili tásirinde bolǵan. Túrkiy tillerdiń kópshiligi 
sıyaqlı qaraqalpaq tilinde de únleslik nızamı, aglutinativlik, grammatikalıq belgisi 
joq. Sóz tártibi ádette baslawısh-obiekt-feyl boladı. Qaraqalpaq tili shıǵısı boyınsha 
altay tilleri tuwısınıń túrkiy tiller toparına kiredi. Qaraqalpaq milletiniń payda 
bolıwı menen onıń tili de qáliplesti. Qaraqalpaq Klassifikaciyası milleti yamasa 
qaraqalpaq ataması XIV–XVI ásirlerde Noǵaylı Ordasınıń tarqawı menen payda 

---

6 
boldı. Qaraqalpaq tilinde, tiykarınan, Ózbekstan Qaraqalpaqstan Toliq huqıqlı 
Respublikasında sóylesedi. Awǵanstanda 2000 ǵa jaqın xalıq hám Rossiya, 
Qazaqstan, Túrkiya hám dúnyanıń basqa bólimlerinde kishilew diasporalar 
qaraqalpaq tilinde sóylesedi. Rásmiy mártebesi Qaraqalpaq tili Qaraqalpaqstan 
Tolıq huqıqlı Respublikasında rásmiy Geografiyalıq bóliniwi mártebege ie. 1989-
jılı 1-dekabrde Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarǵı Keńesiniń sessiyasında 
qaraqalpaq tiline mámleketlik til biyligi berildi. Qaraqalpaqstan Respublikasınıń 
mámleketlik til haqqındaǵı Nızamınıń 1- statyasında: „Qaraqalpaq tili 
Qaraqalpaqstan Respublikasınıń mámleketlik tili bolıp tabıladı. Qaraqalpaqstan 
Respublikası ózini aymaǵında tilge baylanıslı barlıq máselelerdi sheshiw huqıqına 
ie‟,— dep kórsetilgen. Bul jaǵday til erkinligin, tillerdiń aldaǵı waqıtları keń 
rawajlanıwın támiyinleydi. Dialektleri Etnolog qaraqalpaq tiliniń eki dialektin 
ajıratıp kórsetedi: Arqa-Shıǵıs hám Qubla- Batıs. Menges Ferǵana oypatlıǵında 
sóylew múmkin bolǵan úshinshi dialektti aytıp ótedi. Qubla-batıs dialektinde 
arqashıǵıs /ʃ/ (sh) ushın /tʃ/ (ch) bar. Qaraqalpaq milliy tiliniń payda bolıwı menen 
ádebiy tiliniń jazba turi de qáliplesti. Ádebiy tildiń jazba túriniń qáliplesiwi onıń 
ulıwma xalıqlıq awızeki sóylew túrine tiykarlanadı. Qaraqalpaq tiliniń ulıwma 
awızeki sóylew tili arqa hám qubla dialekt (jergilikli ózgeshelik) bolıp ekige 
bólinedi. Arqa dialektlik ózgesheliklerdi respublikamızdıń arqa rayonları, al qubla 
dialektlik ózgeshelikerdi Tórtkúl, Ellikqala, Beruniy rayonlarınıń aymaqların 
qamtıydı. Qaraqalpaq ádebiy tili usı eki ózgesheliktiń tiykarında, kóbirek arqa 
dialektlik ózgesheliklerdi qamtıw arqalı qáliplesti. Qaraqalpaq jazba tili XX ásirdiń 
basında-aq Orta Aziya xalıqları ushın ortaq shaǵatay jazıwı tiykarında payda boldı. 
Biraq bul jazba ádebiy til jergilikli xalıqtıń basım kópsiliginiń sawatsız bolıwına 
hám qaraqalpaqxalqınıń ulıwma xalıqlıq sóylew tilinin barlıq jergilikli 
ózgesheliklerin óz ishine qamtıy alıwına baylanıslı turaqlı ádebiy til retinde 
qáliplesken. Qaraqalpaq xalqınıń bul eski jazba tili qaraqalpaq ádebiy tiliniń eski 
jazıwı retinde uyreniledi. Jazba ádebiy til dep hár qanday ádebiyatlardıń, kórkem 
shıǵarma, jámietlik-siyasiy, ilimiy-texnikalıq, publicistikalıq, oqıw qurallarınıń hám 
t.b. jazıw arqalı iske asatuǵın ádebiyatlardıń tiline aytıladı. Ádebiy tildiń jazba hám 

---

7 
awızeki sóylew túrleri házirgi waqıtta radio hám telekórsetiwlerdiń, gazeta-
jurnallardıń, mámleketlik mekemelerdiń, mádeniy orınlardıń áhmietli qatnas quralı 
retinde xızmet etedi. Ásirese bul jaǵday „Qaraqalpaqstan Respublikasınıń 
mámleketlik tili haqqındaǵı‟ Nızam qabıllanǵannan keyin jedel iske asırılmaqta. 
Sonlıqtan hár bir sawatlı hám mádeniyatlı insan ádebiy tildiń qádirine jetip, onın 
qaǵıydaların jazıw hám sóylewde durıs hám tilge bolǵan hu‘rmetti arttıradı, sóylew 
mádeniyatlılıǵın támiyinleydi. "Qaraqalpaq haqqında sóz" Qara taban, qara puqara 
Babam ǵaybar kisi bolǵan Kóńli aq qalpaǵı qara Jaw menen kóp isi bolǵan Attan 
qulap, atırǵanda Qan maydanda súep onı «Bir wásiyat aytıp ket onda» Dep soraptı 
onnan ulıWásiyat eken al sondaǵı Aytıp ketken urpaǵına «Tir jalańash qalsańdaǵı 
Bek bol, bala qalpaǵıńa!
Qaraqalpaq tilinde 25 dawıssız ses bar bolıp, ózge sózlerde 
tórt ayriqsha bolmaǵan fonema úzliksiz qollanıladı. Jergilikli bolmaǵan dawıslar 
qawıs ishinde kórsetilgen. Fonologiyası Qaraqalpaq únlileri, Mengesten (1947:?) 
Dawıssız sesler Erinlik Alveolar Tańlay Velar Uvular Glottal Murınlıq m n ŋ Plosive 
p b t d k ɡ q Affricate (c) (t͡ʃ) Fricative (f) (v) s z x ɣ h Dirildewik r Approximant l 
j w Dawıslı sesler i y ɯ ue oe o æ a Dawıslı ses uyǵınlıǵı Qaraqalpaq tilinde de 
basqa turkey tillerdegi sıyaqlı dawıs muwapıqlıǵı bar.Rus yamasa basqa tillerden 
ózlestirilgen sózler únliler muwapıqlıǵı qaǵıydalarına ámel etpewi múmkin, biraq 
ádette tómendegi qaǵıydalar qollanıladı: Dawıslı Gúzetiliwi múmkin: a a, ɯ æ e, I e 
e, I i e, io a, o, u, w o e e, i, oe, y u a, o, u y e, oe, y w a, u 1928-jılǵa deyin qaraqalpaq 
tilinde jazıw ushın arab álipbesi qollanılǵan. 1928 hám 1940-jıllar aralıǵında latın 
grafikası qollanılǵan, hám onnan keyin kirill grafikasına ótilgen. Ózbekistan 
Respublikasınıń ǵarezsizliginen keyin latın grafikasına qaytıwǵa qarar etildi Jazba 
kórinisi hám házirgi waqıtta Qaraqalpaqstandabasqıshpa-basqısh ótiw ámelge 
asırılmaqta. Tómende úsh álipbe hám háriplerdiń Xalıqaralıq fonetikalıq álipbe
(IPA)daǵı belgilewleri kórsetilgen. Latın álipbesinde sáwlelendirilmegen kirill 
háripleri juldızsha menen belgilengen. Jańa qaraqalpaq álipbesine sońǵı ózgertiwler 
2016-jılda kiritilgen: apostroflı háripler ornına ótkir noqatlı háripler kiritilgen[2]. 
Solay eken, jańa qaraqalpaq álipbesi de tap jańa qazaq hám ózbek álipbelerin ańlatıp 
ketedi, yaǵnıy ótkir háripler menen háreket etedi.
Ha'zirgi rus ha'm tu'rkiy 

---

8 
tillerindegi irkilis belgilerdin' sani' 10-12 grafikali'q belgini qamti'ydi. Rus tilinin 
izertlewlerinde punktuaciyali'q belgilerdin' sistemasi'na, tiykari'nan, noqat (.), soraw 
belgisi (?), u'ndew belgisi (!), ko'p noqat (...), u'tir (.), noqatli u'tir (:). si'zi'qsha (-), 
qosnoqat (:), skobka (), ti'rmaqsha (), eki u'tir (..) ha'm eki si'zi'qsha (--) si'yaqli' 12 
tu'ri ko'rsetiledi. Bunda ayi'ri'mlang'an ag'za ha'm kiris ag'zalardi'n' eki jag'i'nan 
qollani'latug'i'n eki u'tir ha'm bag'i'ni'n'qi'li qospa gapte qollani'latug'i'n exi 
si'zi'qshani' wo'z aldi'na punktuaciyali'q belgi dep esuplaydi". 
Qazaq tili biliminde F. Musabekovani'n' punktuaciyag'a arnalg'an izertlewinde 
irkilis belgilerinin' 12 tu'ri ko'rsetiledi: nu'kte (.), ko'p nu'kte (...). qos nu'rxte (:), u'tir 
() nu'xteli u'tir (;), si'zi'qsha (-). ti'rnaqsha (), jaqsha (), kvadrat jaqsha (1) jan'a jol, 
soraw belgisi (?). lep belgisi (!). Bunda irkilis belgilerinin 11 tu'rinin' grafikali'q 
belgige ie ekenligi ko'rsetiledi de, jan'a joldi'n' sha'rtli belgige ie emesligi ayti'ladi 
Tatar tilindegi miynetlerde de punxtuaciyali'q belgilerdin' joqari'dag'i' II tu'ri 
u'yreniledi. Sh.Shoabduraxmanovti'n Wo'zbek tilinde punktuaciya degen 
miynetinde wo'zbek tilinin' punktuaciyali'q sistemasi' to mendegishe Ko'rsetiledi': 1. 
Nu'kte, soraw belgisi ha'm u'ndew belgisi ayi'ri'm wo'z aldi'na qollani'lg'an 
ga'plerdin' tamamlang'ani'n, aqi'ri'n ko'rsetedi. 
.U'tir, tire, nu'kteli u'tir, qavs, eki nu'kte ha'm ko'p nu'kte ga'p arasi'na 
qoyi'latug'i'ni'n Ko'rsetedi. Uluwma bunda inkilis tu'ri ko'rsetiledi. Sonday-aq 
wo'zbek tilinin' joqari w wori'nlari'na arnalg'an sabaqli'q ha'm qollanbalarda da an'da 
atalg'an irkilis belgileri u'yreniledi. Qaraqalpaq tilinde de punxtuaciyali'q 
belgilerdin' sistemasi rus tu'rkiy tillerindegi siyaqli ko'rsetilgen irkilis belgilerdi 
mti'ydi'. N.Da'wqaraevti'n' avtorli'g'i'nda du'zilgen 7-klasqa nalg'an Qaraqalpaq 
tilinin' grammatikasi'nda irkilis belgilerinin turi: noqat (), soruw belgisi (?), u'ndew 
belgisi (!), u'tir (
₁
) atli utir (;), si'zi'qsha (-), u'tirli si'zi'qsha (-), qos noqat (:), op noqat 
(...), Skobka (). qos ti'rnaq () beriledi. Al Vesemuratov ha'm A.Xudaybergenovti'n' 
avtorli'g'i'nda du'zilgen extep sabagli'g'i'nda u'tirli si'zi'qshadan basqa, joqari'da 
atalg'an berilgen. Sonday-aq son'g'i jillari' basi'lg'an mektep ha'm joqari woqi'w 
won'nlari'na amalg'an sabaqli'qlarda da joqari'da atalg'an 10 tu'ri Hate mali' 

---

9 
u'yrenilip kiyati'r. Bul son'g'i' sabaqli'qlarda N.Da'wqaraev du'zgen sabaqli'qta 
qollani'lg'an u'tirli si'zi'qsha belgisi wo'z aldi'na inkilis belgisi retinde qollani'lmaydi. 
Sebebi, bul belgi joqari'da atalg'an irkilis belgilerindey bir belginin' ma'nisinde 
semes, qabatlasi'p qollani'lg'an eki belginin' xi'zmetin atqaradi. Qaraqalpaq tilindegi 
sabaqli'qlarda jan'a jol (abzac) irkilis belgilerinin bir tu'ri retinde atalmaydi. Biraq 
jazi'wda ha'm tekst shinde jan'a jol u'lken a'hmietse ie. Jan'a joldi'n' grafikali'q belgisi 
bolmag'an menen, tekst ishinde wo'z ara baylani'sli' bolg'an ir pixirdi ekinshi bir 
pixirden bo'lip ko'rsetiwde ken' qollaniladi. Sonli'qtan jan'a jol da irxilis belgilerinin 
bir tu'ri retinde punktuaciyani'n' sistemasi'na kiredi. Uluwma irkilis belgilerinin sani 
az bolg'an menen, wolardi'n' sintaksislik xizmeti ju'da' ken. Ma'selen, bir g'ana 
u'tirdin' wo'zi sintaksislik Konstrukciyalardi'n' qurami'nda bir neshe sintaksislik 
kategoriyalarg'a qatnasli boli'p keledi. Bul irkilis belgisi jay plerdegi sanaw 
intonaciyasi' menen ayti'lg'an birgelkili zalardi'n' arasi'nda, ayi'ri'mlang'an 
ag'zalardi', kiris ha'm qaratpa zalardi ayi'ni'mlap ko'rsetiwde, dizbekli ha'm 
bag'i'ni'n'qi'li gospa ga'p qurami'ndagi jay ga'plerdi bir-birinen bo'lip jazi'wda ken' 
qollani'ladi. 
Ha'zirgi a'debiy jazba tildegi qollani'li'p ju'rgen irkilis belgilerinin 10 tu'ri bir neshe 
sintaksislix wazi'ypalardi atqaradi. Wolardi'n' hazirgi qaraqalpaq tili materialari'nda 
neshe tu'rli wazi'ypada qollani'latug'i'ni' ha'zirshe bizge ma'lim emes. Al wolardi 
qolani'li'w funkciyasi'ni'n' toli'q ko'rinisi qaraqalpaq punktuaciya ma'selelerine ken 
tu'rde arnawli' izertlew ju'rgizilgennen Kee ani'qlani'wi' mu'mkin. Ha'zirgi da'stu'rli 
u'yreniw boyi' qaraqalpaq tilinin' jazi'wi'nda qa'liplesken tu'rde to'mendegi in 
belgilerinin sistemasi' qollani'ladi: 1) noqat, soraw belgisi, u'ndew belgisi, ko'p 
noqat-bul belgi ga'pte qollanili'w worni' boyi'nsha ga'ptin' son'i'nda qoyi'latugin 
irkilis belgileri dep ali'ni'wi' mu'mxin. Bul belgilerden u'sh indibelgisi noqat, soraw, 
u'ndew belgisi ga'ptin' son'i'nda qollanilad da, ko'p noqal ga'pke yamasa tekstke 
qatnasli' pikirdin' qisqarti ali'ni'wi'na baylani'sli' ga'ptin' aldi'nda da, son'i'nda da 
qoyi'ladi" 2) u'tir, noqatli u'tir. si'zi'qsha, qosnoqat. SKOba ti'rnaqsha-bular ga'p 
ishinde qollani'ladi'. 3) jan'a jol tekst ishindegi bir-birine baylani'sli bolg'an ha'r b 

---

10 
pikirdin baslani'wi' aldi'nan Keledi. Demex, irkilis belgil qollani'li'w sferasi' 
boyi'nsha so'z-ga'p-texstke qatnasli boladi' da, qollani'li'w worni' boyi'nsha basta-
worta ha'm keyingi poziciyaland Keledi. Irkilis belgileri sintaksislik xizmetine 
qaray, bo'liwshi irkili belgileri ha'm aji'rati'wshi' (yamasa ayi'ri'mlap ko'rsetiwshi) 
irkil belgileri boli'p eki toparg'a bo'linedi. Bo'liwshi irkilis belgileri pu'tin texst 
bo'leklerin, bir pu'tin qop ga'ptin qurami'ndag'i' jay ga'plerdi, jay ga'plerdin' 
qurami'ndag birgelkili ag'zalardi. baslawi'shti da, bayanlawi'shi da, atawish 
so'zlerden bolg'an ga'plerdegi bas ag'zalardi' bir-birinen bo'li ko'rsetedi. Bo'liwshi 
irkilis belgilerinin' xi'zmetinde noqat, soraw belgisi, u'ndew belgisi, u'tir, noqatli' 
u'tir, qos noqat, si'zi'qsha, ko'p noqat belgileri, abzac qollani'ladi. Abzacti'n armawli' 
grafikali'q belgisi joq. Wol tekste bir pikirdin lamamlani'wi' menen sog'an baylani'sli 
ekinshi pikirdin' baslaniw aldi'nda shegindirip jazi'w arqali iske asadi'. Al 
qoljazbalarda aniq boli'w ushi'n jan'a jolg'a (abzacqa) mi'naday belgi de /Z/ qoyiladi 
Bul belgi. tiykari'nan, baspa islerindegi redaktorlaw, Korrektura ha'm mashinkada 
basi'latug'i'n materiallarda esletiw retinde qollani'ladi'. Ayi'ni'm jag'daylarda 
bo'liwshi inkilis belgilerinin ayi'ri'mlari aji'rati'wshi' irkilis belgisi xi'zmetinde de 
qollani'li'wi' mu'mkin. Aji'rati'wshi' irkilis belgileri sintaksislik xi'zmeti jag'i'nan 
pu'tin ga'ptin' mazmuni'n toli'qtin'p. tu'sindiriwshi, ani'qlawshi sintaksislik 
Konstrukciyalarda, sonday-aq so'ylewshinin subektivlik qatnasi'n bildiretug'i'n so'z 
ha'm sintaksislik konstrukciyaliplerde qollaniladi. Aji'ratuwshi' irkilis belgilerinin 
xizmetin, karinan, skobka ha'm ti'maqsha atqaradi', u'tir ha'm si'zi'qsha i'mlang'an 
ag'za, kiris ha'm qaratpa ag'zalardi'n' eki jag'i'nan allani'li'p kelgende g'ana 
aji'rati'wshi' xi'zmetti atqaradi' da, al dara zaldi'nda qollani'lg'anda bo'liwshi 
xi'zmette xeledi: 1. Sonli'qtan la pa't penen juwi'ri'p kiyati'ri'p. Sho'gip ati'rg'an tu'e 
nin' 'na kelgende: (wol tu'enin' wo'rkeshine usap, bir jag'i' jerge inip ketken targ'il 
granit tasti' usi'lay aytatug'i'n edi)-. Du'kan shina kiyati'r. Men son'i'nan aylani'p 
kelemen,-dedi og'an bir rap. 2. Jarti'si' qara, jarti'si' aq jer dep atalatug'i'n woni'n' bir 
tasi' bar edi. Shubarala boli'p do'nip turg'an bul tasti'n' tap atti'n' erinen ayni'may 
qalg'an, hatte wog" atqa min indey boli'p ga'rdiyip woti'ri'wg'a da boladi. 3. Ku'ndiz, 
a'sirese tal is waqi'tlari'nda, bala putalari' ha'rriygen shiraljinlerdin' arasi'na arip 

---

11 
woti'ri'wdi jaqsi' ko'retug'i'n edi (Sh. Aytmatov). Bul keltirilgen mi'sallarda birinshi 
ga'pte u'tir, eki ta'repleme tirnaqsha, si'zi'qsha, qos noqat, yaki ta'repleme skobka 
qoyi'lg'an teri aji'rati'wshi, yag'ni'y ayi'ni'mlap ko'rsetiwshi irxilis belgisin diredi. Al 
u'tir, qos noqat, si'zi'qsha ha'm noqat belgileri bo'liwshi Kilis belgilerinin xizmetin 
atqaradi. Yag'ni'y ga'pti strukturali'q tan feyil toplamlari'na, jay ga'pxe ha'm tuwra 
ga'plerge bo'lip orsetedi. Al, exinshi ga'ptegi ti'maqsha aji'rati'wshi', qalg'anlari' 
liwshi irkilis belgilerinin xi'zmetinde qollani'ladi'. Sonday-aq shinshi ga'ptegi 
«a'sirese tal tu's waqi'tlari'ndag'i, degen zlerdin' eki jag'i'nan qoyi'lg'an u'tir 
aji'rati'wshi' inkilis belgisin diredi. Bunda u'tir ayi'ri'mlang'an ag'zani' ga'ptin' 
tiykarg'i' leginen ma'nilik jaqtan ayi'ri'mlap ko'rsetedi. Is-ha'rekettin' leniw 
waqti'ni'n' ani'q bolg'an waqti'n ele ayqi'nlasti'radi.
Xabar ma'nisinde kelgen bir 
pu'tin qospa ga'pten keyin noqat qoyiladi: Ishine motor wornati'lg'an kemenin arti'na 
bir adam dizerler woti'r, wol ara tura woti'rg'an worni'nan ushi'p turi'p, tum Lusi'na 
asi'qpay ko'z saladi'. Jurtti'n' ba'ri soni'n bergi aldi'ndagi shabira su'yriktin' kenari'na 
aw-na'retesin salg'an qusaydi wo'ytkeni uzi'n shubay tarti'lg'an bir izdin' worni jatir 
(Ayjanov). Eger sol tan'da ju'zip kiyati'rg'an qayi'q eleslep ko'rinse, Quti'm 
jan'ali'qlar, tabi'slar bolatug'i'ni'na quwanatug'i'n. eger aydi' nli suwda hesh na'rse 
Ko'rinbese, keshke shekem ti'msi'rayi'p. di'm u'ndemey ju'retug'i'n a'detti shi'g'ardi' 
(X. Seytov). 4. Ga'p ag zalari'na bo'linbeytug'i'n so'z-ga'plerden keyin noqat 
qoyi'ladi. So'z-ga'pler tekst ishinde monolog ha'm dialog tu'rinde Keledi: Elge basshi 
boli'w qi'yi'n. Awa. Ha'r xojali'qti'n talabi' bar, (T.Qayi'pbergenov). Siz ulli' 
ha'zirettin mehri, g'amxorli'g'i haqqi'nda so'yledin'iz. Duri's. Wol hasi'lzadani'n 
mehrisahawati'n umi'ti'w soqi'rli'q boladi' (A'. Yakubov) Noqat belgisi joqari'dag'i' 
si'yaqli' tiykarg'i' sintaksislik xizmeti menen qatar, qosi'msha xi'zmetlerdi de 
atqaradi. Olar mi'nalar: Dramali'q shi'g'armalarda ha'r bir qatnasi'wshi' 
personajlardan keyin noqat qoyi'ladi. Eger personajdan keyin remarka (avtordi'n' 
tu'sindirme so'zi) qollani'lsa, remarka skobka ishine ali'ni'p jazi'ladi' da, noqat 
skobkadan keyin qoyi'ladi'.
. Sabaqli'q ha'm basqa da ilimiy jumi'slarda pikir ha'm 
i'ydalardi' da'lillew ushi'n fakt retinde mi'salg'a keltirilgen 40 ptin' yamasa u'zindinin' 
iesin (avtori'n ko'rsetiw ushi'n ashi'lg'an kobkadan aldi'n noqat qoyi'ladi'. 

---

12