Tema: Tariyxiy metrologiya rawajlaniwinin' basqishlari

Ózbekstannning ǵárezsizlik dáwirindegi rawajlanıw.
Házirde metrologiya tarawı jáne de tez rawajlanıp atır sebebi sanaattıń rawajlanıwı, házirgi zaman talaplarınıń atqarılıwı qadaǵalaw -ólshew ásbaplarına baylanıslı. Bul bolsa Ózbekstan ǵárezsizlikke eriskennen keyin ayqınlaw kórinetuǵın bóle basladı. Shunki burınǵı birlespe dáwirinde Ózbekstanǵa tiykarınan homashyo jaratılıwma tiykarlanǵan mámleket retinde qaralar edi. Bunnan 15- 20 jıl burın respublikamızda islep shıǵarılǵan jalpı ishki ónimdiń (YaIM) 70-80 procenti hom buyımlar (tiykarınan awıl xojalıq ) ónimleri bolǵan bolsa, házirge kelip YaIMning quramında túrli xızmet túrleri, tutınıwǵa tayın sanaat hám awıl ho'jalik ónimleri orın alǵan. Respublikamizning kirip potencialı salmaqlı artıwına erisildi. Mámleketimiz óz avtosanoatiga, energetikasına, kommunikatsiyasına iye boldı, Xalıq aralıq standartlastırıw shólkeminiń (ISO) tolıq haqılı aǵzası retinde qabıllandı.
Ǵárezsizlik jıllarında, qısqa dáwir ishinde ónimler, xızmetler hám processlerdiń sapası hám qawipsizligin ólshew quralları, ólshew stilistikaları, maman qánigeler, bir sóz menen aytqanda metrologik iskerlik talapların ámelge asıratuǵın Metrologiya boyınsha Milliy mekeme retinde daslep Ózbekstan Respublikası standartlastırıw, metrologiya hám sertifikatlastırıw orayı “O'zdavstandart” (1992), keyinirek bolsa “O'zstandart” agentligi (2002) dúzildi. Sol sebepli barlıq Ólshewler birligin támiyinlew mámleket sisteması (O'BTDT) xam jaratıldı. Bul sistema milliy nızamshılıq talapları menen bir qatarda Metrologiya boyınsha xalıq aralıq hám regional shólkemler tártip qaǵıydaları tiykarında dúzildi.
Sonday etip basqa mámleketlikler menen bir qatarda ózbek metrologiyasi túrli tariyxıy rawajlanıw basqıshların ótip, qáliplesti, rawaj tapa basladı hám házirde de rawajlanıwlasıp rawajlanıp kelip atır. Bul tarawdı rawajlanıwına, akademiklerden: M. Z. Xamidxonov, D. A. Abdullaev, N. R. Yusupbekov, V. Q. Uqıplıov, T. D. Erejepov, professorlerden: O. A. Azimov, R. K. Azimov, M. F. Zaripov, Sh. M. Ǵulomov, X. Z. Igamberdiev, P. R. Ismatullaev, B. I. Muxamedov, O. Sh. Xakimov hám kóplegen pán kandidatleri, ilimpazlar, tájiriybeli metrologlar ózbek metrologiyasining rawajlanıwına úlken ules qosıp atırlar.
Buǵan baylanıslıǵı taǵı bir zárúrli áhmiyetke iyelik etiw bolǵan unamlı jańalıq retinde respublikamızda standartlastırıw, metrologiya hám sertifikatlastırıw salasında milliy kadrlar tayarlaw sistemasın qálipleskenligin kórsetip ótiw kerek. Eger, burınǵı birlespe dáwirinde usı tarawdaǵı qánigeler tiykarınan Rossiya oqıw mákemelerinde tayarlanǵan bolsa, keleside orta hám joqarı maǵlıwmatlı qánigeler jergilikli tálim mákemelerinde tayarlanishi jolǵa qoyıldı. Ǵárezsizliktiń dáslepki jıllarındanoq bul máselege saldamlılıq menen kiriwildi hám 1992 jılda prof. P. R. Ismatullaevning ǵayratı menen usı tarawda qánige tayarlawshı kafedra Tashkent Mámleket texnika universiteti quramında dúzildi. Usı kafedra bazasında hár jılı o'nlab standartlastırıw, metrologiya hám sertifikatlastırıw salasında joqarı maǵlıwmatlı bakalavr hám magistr akademikalıq dárejesindegi jas qánigeler turmısqa jollanba alıp atırlar. Metrologiya, standartlastırıw hám sertifikatldashtirishning derlik 40 tan zıyat baǵdarları boyınsha kadrlardı qayta tayarlaw “O'zstandart” agentligi qasındaǵı “Standartlastırıw, metrologiya hám sertifikatlashtirish” ilimiy-izertlew institutında aktivlikmenen alıp barılmaqta.
Házirde ózbek metrologiya xızmetiniń aldında turǵan tiykarǵı wazıypalardan biri - Ózbekstannıń Xalıq aralıq sawda shólkemine (XST) aǵza bolıwı boyınsha tarawǵa tiyisli barlıq ilajlardı ámelge asırıw bolıp tabıladı. Adamlıq jámiyetiniń rawajlanıwı ólshew mádeniyatınıń payda bolıwı hám rawajlanıw tariyxı menen bekkem baylanıslı. Bul baylanıslılıq bolsa ólshewler, ólshew quralları hám ólshewler birliligini támiyinlew sistemasınıń úzliksiz tárzde rawajlanıwlashuvi procesin quraydı. Basqasha etip aytqanda, adamlıq jámiyetiniń rawajlanıw (rawajlanıwı ) bul olardıń sezim shólkemleri hám málim dárejedegi tájiriybeleri arqalı ápiwayı ólshewden tap ólshewlerdiń ilimiy tiykarlarına shekem basıp ótilgen joldan ibarat esaplanadi.
Bul jol bolsa zamanagóy metrologiyaning eń tiykarǵı : yaǵnıy - ólshewler haqqındaǵı pánni, onıń usılları hám quralları járdeminde ólshewler birliligini jáne onı talap etiletuǵın anıqlıqta támiyinlew jolların uyretetuǵın pánni quraydı. Metrologiyaning, yaǵnıy ólshewlerdiń mánisi, áhmiyeti pán-texnikanıń rawajlanıwda kútá úlken bolıp hám ol menen baylanıslı mashqalalardi sheshiwde keń múmkinshiliklerdi ashıp berip atır. Ólshew salasında keń kólemde alıp barılıp atırǵan jumıslar onıń pán-texnika daǵı hám adamlıq jámiyetiniń turmıs daǵı roli asa joqarı ekenliginen dárek beredi. Hám, álbette jámiettiiń rawajlanıwı ólshewlerdiń jaǵdayı hám múmkinshilikleri hám onıń metrologik támiynatı menen beligilanadi. Ólshewler birliligini támiyinlew metrologiyaning eń aktual (ústivor) máselelerinen biri esaplanadı. Sol sebepli de ólshewler nátiyjesinde alınǵan hár qanday ólshew informatsiyasi (ólshewler qanday sharayatta, qanday waqıtta, qayda ótkeriliwinen qatań názer) talap etiletuǵın anıqlıqta ólshew birliligini támiyinlew sıyaqlı talapǵa juwap bersagina onıń áhmiyeti hám paydası kóbirek (joqarı ) boladı. Kóplegen ilimpazlar ólshewlerdi áhmiyetin joqarı bahalaǵanler. Mısalı, ullı orıs penenalımı D. M. Mendeleev bul haqqında sonday degen edi; “Hár qanday pán ólshewden baslanadı, anıq pánni ólshewsiz oyda sawlelendiriw etip bolmaydı”. Ol. Kel'vin bolsa ólshew tuwrısında sonday degen; “Hár qanday zat onı qaysı dárejede ólsheniw dárejesi arqalı anıqlanadi”. Filosoflarning talqinicha fizikaviy ózgeshelikler, processlerdi tekseriw, úyreniwde eń tiykarǵı jol (metod ) ólshewler esaplanadı. Texnikalıq aspektda bolsa ólshewlerdiń áhmiyeti texnologiyalıq processlerdi basqarıw, ónimdiń joqarı sapalılıǵın támiyinlew, ob'ektti basqarıw, baqlaw boyınsha informatsiya payda etinishi menen belgilenedi.
Endi bolsa ólshewlerdi fanda tutqan áhmiyeti (roli) tuwrısında toqtalamiz. Ólshewler haqqındaǵı pánniń tariyxı mińlaǵan jıllardı quraydı. Xalıq xojalıǵında, islep shıǵarıwda qollanilayotgan quramalı sistemalardıń jaratılıwı óz gezeginde atap aytqanda metrologiya hám ólshewler texnikasınıń hár túrlı tarawların rawajlanıwı perspektivasın ashıp berip atır. Ólshew haqqındaǵı pánniń, yaǵnıy metrologiyaning rawajlanıwı óz gezeginde universitetimizde informatsion ólshew texnikası hám texnologiyası boyınsha ilimiy izertlew jumısların avtomatlastırıw boyınsha teoriyalıq metrologiya boyınsha jańa oqıw qánigelikleri baǵdarların ashılıwına sebep bolıp atır. Bul bolsa álbette, derlik xamma jónelis qánigelerdiń metrologiya boyınsha bilim hám kónlikpelerin joqarı basqıshqa kóteriwdi talap etedi. Sol sebepli ilgerinen qollanıp kiyatırǵan kem quwatlı, inertli ásbaplar ólpeń júdá operativ, joqarı ónimlili ásbaplar menen almastırilmoqdaki, bul ólshew ámelin atqarap atırǵan adamlardıń iskerligin hám álbette tuwrısıda olarǵa qoyılatuǵın talaptı da ózgertip atır.

Test.
1. Ólshew hám ólshew birlikleri tuwrısındaǵı bir qatar maǵlıwmatlardi kimlerdin shigarmalarinda ko’riwimizge boladi.
A) Al-Xorazmiy. B) Ibn Sino. C) Arastu. D) Forabiy
2. «Ólshewler haqqında» dep atalatuǵın hám geometriyaǵa tiyisli shigarma kimdiki.
A) Forobiy. B) Al-Xorazmiy. C) Arastu. D) Termiziy
3. «Quyash saatları haqqındaǵı» shıǵarması kimge tiyisli?
A) Forobiy. B) Arastu. C) Termiziy D) Al-Xorazmiy
4. Kim dúnyada birinshi bolıp (861-jılı) suw qáddin ólsheytuǵın ásbap oylap tapqan?
A) Al-Xorazmiy B) Forobiy. C) Termiziy D) Axmad Farǵoniy
5. “Mikyosi Nil” shigarmasi kimge tiyisli?
A) Al-Xorazmiy B) Forobiy C) Termiziy D) Axmad Farǵoniy
6. “Mikyosi Nil” shigarmasi qay jerdi o’lshew ushin arnalgan?
A) Nildi B) Alp tawin C) Jer ko’lemin D) duris jawap joq.
7. Suw ısırapın ólshewde qollanılatuǵın ólshewler hám ólshew birliklerinde kim tárepinen jaratlıǵan.?
A) Al-Xorazmiy B) Al-Xorazmiy C) Termiziy D) Xalqimiz tarepinen
8. 1791 jɪlda metr etalonɪ qayerde qabil qilingan ?
A) AQSH B) Fransiya C) Germaniya D) Rassiya
9. Prezidentimiz tárepinen izbe-iz úsh, yaǵnɪy “Standartlastɪrɪw haqqɪnda”, “Metrologiya haqqɪnda” hám “Ónim hám xɪzmetlerdi sertifikatlastɪrɪw” Nɪzamlarɪ qashan tastɪyqlanǵan?
A) 1992 B) 1993 C) 1994 D)1995
10. “Metrologiya haqqɪnda” ǵɪ nɪzam neshe bo’limnen ibarat?
A) 2 B)3 C) 5 D) 4


Juwmaq.
Juwmaq qilip aytqanda jáhán xalıqları tárepinen, bir neshe mıń jıllar dawamında jańalıq ashılǵan waqıt, uzınlıq, maydan, kólem, salmaqlıq hám basqa ólshew birlikleriniń atları hár túrlı bolǵanı menen olardıń bahaları bir-birine júdá jaqın. Insaniyat rawajlanıwınıń dáslepki basqıshınan baslap adamlarda ol yamasa bul shamalardı ólshew mútajligi bolǵan. Orta Aziyada áyyemginen uzınlıq ólshewi insan denesiniń qandayda bir aǵzası járdeminde ámelge asırılǵan, sonıń menen birge eni menen at jolinin eni qollanılǵan bolsa, ekinshiden, biyday, arpa dánleriniń salmaqlıq ólshewi retinde qollanılıwı bolıp tabıladı. Orta Aziya aymaǵınan, ullı jipek jolınıń ótiwi, batıs menen shıǵıs ortasında jaylasqanlıǵı ushın babalarımız tárepinen jańalıq ashılǵanlıq ólshew hám ólshew birlikleri dúnyanıń tórt tárepine tarqalıp, sol tárep xalıqları tárepinen geyde biziń tilimizde, yamasa bolmasa, óz tillerine awdarma qlinib qollanılǵan.
Sol sebepli de musulman mámleketleri, sonday-aq Orta Aziya mámleketlerinde qollanılǵan ólshew hám ólshew birlikleri kópshilik izertlewodshilerdan biri nemis alımı V. Xints bolıp tabıladı. Ol Qızıǵıwshılıqashdan tap Indiyaǵa shekem bolǵan aymaqtaǵı musulman mámleketlerinde qollanılǵan ólshew hám ólshew birliklerin óz qollanbasında keltirip, úlken jumıs penenetken. Ásirese, sol waqıt ólshew birliklerin metrik sistemaǵa aylantırıp beriwi onıń pánge qosqan úlken úlesi bolıp tabıladı. Biraq ol birpara anıq emesliklerge jol qoyǵan. Orta Aziyadaǵı Orta ásir ólshew hám ólshew birlikleri tuwrısında V. Xintsga salıstırǵanda azmaz anıqlaw maǵlıwmatlar E. A. Davidovich tárepinen keltirilgen. Lekin E. A. Davidovich da qátelerge jol qoyılǵan dereklerden paydalanıp jazǵan qollanbasında bir qansha anıq emesliklerge jol qoyǵan, mısalı uzınlıq birligi -olchin tuwrısında sóz barǵanda ; bul olchin ólshem birligi 71, 12 sm ga teń bolǵan orıs penen arshındıń ózi bolıp, ol Xorezmde, Buxarada hám Orta Aziyanıń basqa jaylarında orıslardıń basıp alıwdan talay murın qollanila baslaǵan - dep jazadı.
Paydalanılǵan ádebiyatlar

1. 
   N. M. H a m a y e v “Tariyxıy metrologiya” O'QIW USLUBIY KO'RSATMA (5120300 - Tariyx (jáhán mámleketleri boyınsha ) baǵdarı studentleri ushın ) Ferǵana – 2019.
   
2. 
   T. Shóp-sharyev. A. Dosov. Xronologiya. T- " Jańa ásir áwladi" -2003.
   
3. 
   Internet maglumatlari.