Tema: Tariyxiy metrologiya rawajlaniwinin' basqishlari

Metrik sistemanıń engiziliwi. Waqıt ótiwi menen sawda-satıq hám óz-ara ekonomikalıq baylanıslardıń rawajlanıwı dawamında ólshewlerge anıqlıq kirgiziw, jańaların payda etiw, óz-ara salıstırıw hám salıstırıwlaw usılları qáliplesip, o'nlab jańa hám jetilisken ólshew birlikleri ónim bóle baslaǵan. Bul birliklerdiń óz-ara baylanıslılıǵı máseleleri bolsa barǵan sayın zárúrli áhmiyet kásip eta baslaǵan. Sol sebepli ilimpazlar bir tiykarǵı shamanıń ólshew birligin basqa tiykarǵı shamanıń ólshew birligi menen baylanıslılıǵın támiyinlew ústinde bas penen qotira barǵanlar. Bunda taǵı bir talap - shamanıń túrli ólshewleriniń bahaları arasındaǵı óz-ara baylanıslılıq arnawlı bir nizamlıq tiykarında bolıwın támiyinlew kerek bolǵan. Uzaq izertlewlerden keyin ilimpazlar áyyemgi Bobil mámleketinde qollanılǵan«o'nlik sisteması»ga qaytıwǵan. Áyne sol sistema tiykarında metrik sistema shólkemlestiriw etilgen.

Metrik sistema 1875 jıl 20 mayda Parijda 20 ta mámleketler wákilleriniń konferenciyasında qabıl etilgen hám Metrik Konventsiyasi atınıń alǵan. Metrik Konventsiya metrologiya boyınsha ilimiy jumıs kórsetiwshi birinshi xalıq aralıq shártlesiw esaplanadı. Konventsiya metrik etalonlarni saqlaw hám tekseriw ushın ilimiy shólkem retinde ólshewler hám táreziler xalıq aralıq byurosini xam shólkemlestiriw etedi. Sol tiykarda joqarıdaǵı talaplardıń tolıq támiyinleniwine erisilgen, yaǵnıy shamanıń túrli bahaları óz-ara o'nga márteli baylanısıwda bolǵan bolsa, bir neshe tiykarǵı shamalardıń birlikleri arasında óz-ara baylanısıwǵa da erisilgen (Jer meridianining qırıq millionnan bir úlesi boyınsha - " metr", bir kub detsimetr suwdiń temperaturası 4OS bolǵandaǵı massası - " kilogramm" hám taǵı basqalar ).
Pán hám texnikanıń rawajlanıwı hár túrlı shamalardıń ólshemlerin arnawlı bir ólshewlerge salıstırıwlap kirgiziwdi talap ete basladı. Bunday iskerlik procesi hám rawajlanıwı dawamında ólshewler haqqındaǵı pán, yaǵnıy metrologiya júzege keldi. Rossiyada ólshewlerdi metrik sisteması 1899 jıl 4 iyun' kúni nızam menen qálegen tártipte qollanıwǵa, májburiy tártipte bolsa Rossiya SNK 14. 09. 1918 y. de baspadan shıǵarılǵan dekretiga muwapıq qollanıwǵa qabıl etilgen. Orta Aziyada ólshewlerdiń metrik sisteması 1923 jıl 18 aprel Turkiston Respublikası SNK sheshimi boyınsha “Ólshewler hám táreziler tuwrısında Qaǵıyda” tastıyıqlanǵan hám ishki sawdanı jolǵa qoyıw boyınsha komitet janında ólshewler hám tárezilerdiń Turkiston byurosi dúzilgennen keyin baslanǵan. Metrologiya xızmetleriniń integraciyalasıw dáwiri. XX asirdegi ilim hám texnikanıń, sonday-aq davlaltlar arasındaǵı ekonomikalıq munasábetlerdiń kúshli tusdagi rawajlanıwı metrologiyaga da óz tásirin ótkergen. Bundaǵı tiykarǵı maqsetlerden biri - ólshew birlikleriniń túrli tumanlıgiga toqtatıw beriw, ulıwma qabıl etilgen ólshew birliklerin engiziw, ónimdiń sapasın qadaǵalaw etıwde ulıwma qaǵıydalardı ámelge asırıw esaplanǵan. Sol tiykarda aldınǵı ásirdiń ortalarında tiykarǵı ekonomikalıq potencialǵa iye mámleketlikler ortasında SGS penenhám MKGSS penensistemaları engizildi. Onıń logikalıq juwmaǵı retinde 1960 jıl ólshewler hám salmaqlardıń XI Bas penenkonferenciyasında birliklerdiń birden-bir xalıq aralıq birlikler sisteması (SI) engizildi. Biziń mámleketimizde bul sistema 1982 jıldıń 1 yanvarınan baslap GOST 8. 417-81 tiykarında engizilgen. Házirde tiykarınan SI hám SGS penensistemaları ámelde qollansada, birinshisi ekinshisin barǵan sayın qısıp shıǵarıp atır. Bunıń tiykarǵı sebebi, bul sistemadan derlik barlıq mámleketlerde paydalanılıwı hám onıń qatar qolaylıqlarǵa hám artıqmashılıqlarǵa egaligi ekenligi:
-universallıǵı, yaǵnıy ilim hám texnikanıń barlıq tarawların qamtıp alǵanlıǵı ;
- ólshewlerdiń barlıq túrleri hám tarawların birxillashtirish múmkinshiligi;
- shamalardıń kogerentligi;
- birliklerdi joqarı anıqlıqta payda etiw múmkinligi;
- fizika, ximiya hám basqa sol sıyaqlı pánlerde qollanılatuǵın
formulalardı ápiwayı formada ańlatıw múmkinligi;
- óz atlarına iye bolǵan márteli hám úlesli birliklerdi payda etiwdiń birden-bir sistemada bolıwı ;
- o'kitish processlerin joqarı didaktikligini támiyinlew múmkinligi (artıqsha hám sistemadan tısqarı bolǵan birliklerdi úyreniw mútajligi joq ekenligi);
- mámleketlikleraro ilimiy-texnika hám ekonomikalıq baylanıslardı rawajlandırıwda ulıwma sheshimlerdi alıwda qolay múmkinshilikler bar ekenligi.