Tema: Tariyxiy metrologiya rawajlaniwinin' basqishlari

Áyyemgi rawajlanıw dáwiri.
Ólshewlerge bolǵan mútajlik áyyemgi zamanlarda júzege kelgen. «Ólshew» termininiń úshek mánisi boyınsha analiz etetuǵın bolsaq, áyyemgi dáwirde insaniyat tiykarınan «organoleptik ólshewler» - yaǵnıy, óziniń sezim etiw aǵzaları arqalı ol yamasa bul fiziaviy qasiyet boyınsha shamalıq maǵlıwmatlar alǵan. Bunda mine sol sezim etiw shólkemleri ólshew quralı wazıypaların atqarǵan. Sonday bolsada bul sıyaqlı ólshewlerde anıq bir baha alinbasa da, hár hil ólshewde, anıqrag'i bahalawda arnawlı bir bir ólshewge salıstırǵanda salıstırıw ámelge asırılǵan. Daslep, salıstırıw ólshewi materiallıq bolmaǵan, bálkim insannıń óz tájiriybesi, ziyrekligi hám átirap -ortalıqtı biliw dárejesine qaray individual tárzde belgilengen. Keyinirek jumıs penen hám azıq tabıw quralları ámelde qollanıla barǵan sayın salıstırıw ólshewleri materiallıqlasa barǵan. Insan kúndelik turmısında hár túrlı shamalardı : aralıqlardı, jer maydanlarınıń ústlerin, denelerdiń ólshemleri hám massaların, waqtın hám taǵı basqalardı bul processlerdiń júzege keliw sebeplerin, dáreklerin bilmesdan, óziniń sezimsi hám tájiriybesi tiykarında o'lshey baslaǵan. Insaniyat rawajlana barıp, jumıs penen quralların hám jasaw tárizin jáne de rawajlanıwlantira barǵan. Jasaw hám miynet sharayatların jáne de qolaylastırıw háreketinde bolǵan. Materiallıq bolmaǵan ólshewler menen islew qolaysızlıǵı, hám individuallıǵı sebepli, onı materiallıqlastırıw jolların axtara barǵan. Sol tiykarda túrli ólshew birlikleri payda bolǵan.
Eń áyyemgi ólshew birlikleri- antropometrik. Ol insannıń arnawlı bir aǵzalarına muwapıqlıqqa yamasa beyimlikke tiykarlanǵan halda kelip shıqqan. Mısalı : qariqo'l alaqani jılǵan halda bas penen barmaq hám shunatay arasındaǵı aralıq, qulosh-qol eki tárepke jayilganda arasındaǵı aralıq, qádem- jası tolıw jasındaǵı adamdıń jım-jırt odimlawdagi júriw birligi, tirsek- alaqan hám tirsek arasındaǵı aralıq, shaqırım - alań sharayatında birewiniń dawısın ekinshisi esita alıwı múmkin bolǵan aralıq, ladon'- bas penen barmaqtı esapqa almaǵanda qalǵan tórtewiniń keńligi; fut- ayaq tagining uzınlıǵı ; pyad'- jazılǵan bas penen hám kórsetkish barmaqlar arasındaǵı aralıq, hám taǵı basqalar.

Etrologiyaning tariyxında bul sıyaqlı birliklerdi engiziwde iri pán yamasa mámleket ǵayratkerleriniń antropometrik ólshemlerin tiykar etip alıw halları da ushraydı. Mısalı, ingliz patshası Genrix I (XII-ásirdiń bası ) yard ólshew birligin (91, 44 sm) ámeldegi etken. Bunda úlgili ólshew retinde patshanıń burni uchidan aldınǵa shozılǵan qoldıń ortancha barmaǵı ushina bolǵan aralıq alınǵan. Antropometrik ólshew birlikleri menen bir waqıtta tábiy ólshew birlikleri da payda bóla baslaǵan. Bul birlikler retinde tábiyaat daǵı birpara turaqlı, ózgermeytuǵın esaplanǵan ob'ektlerdiń qásiyetleri alınǵan. Mısalı, túrli qımbat bahalı taslardıń ólshem birligi retinde keń qollanılǵan, " no'xotsha" mánisin ańlatıwshı " karat", " biyday dani" mánisin bildiriwshi " gran" usılar gápinen bolıp tabıladı. Dáslepki tábiy ólshewlerdiń taǵı bir kórinetuǵıni, barlıq jerde isletiletuǵın waqıt ólshewleri bolıp tabıladı. Munajjimlerdin kóp jıllıq baqlawları nátiyjesinde áyyemgi Vavilonda waqıt birligi retinde jıl, ay, sagat túsinikleri isletilingen. Keyinirek jerdiń óz o'gi átirapında tolıq aylanıwına ketken waqtıniń 1/86400 bólegi sekund atınıń alǵan. Áyyemgi Vavilonliqlar biziń eramızǵa shekem bolǵan II asirdeaq waqtın minalarda ólshegen. Mina shama menen eki astronomık sagat waqıt aralıǵına teń bolıp, bul waqıt dawamında Vavilonda súwret bolǵan suw sagatınan massası shama menen 500 grammga teń bolǵan" mina suv" ogib ketken. Keyinirek «mina» ózgerip, biz úyrenip qalǵan minutqa aynalǵan. Keyinirek tábiy «o'lshevler» turmısda keń qollanıla baslandı. Sonday ólshewlerden biri jerdiń óz o'gi átirapında aylanıwın waqıt birligi retinde isletiliwi bolıp tabıladı. Jámiettiiń rawajlanıwı, sawda hám teńiz sayaxatınıń rawajlanıwına, sanaattıń payda bolıwına, pánniń rawajlanıwına alıp kelgen bolsa, sol menen birge arnawlı texnika hám ólshew quralların qurıwǵa da baslawshı boldı. Insaniyat rawajlanıw rawajlanıwınıń dáslepki dáwirleride aq " materiallıq" ólshewler hám ólshew birlikleriniń úlken áhmiyetin tusinip jetken.