|
Tiykarǵı bólim:
Ólshew birlikleri júdá áyyemgi zamanlarda, insaniyat óziniń jaratıwshılıq hám qurıwshılıq iskerligin baslawı menen aq payda boldı. Sebebi ólshew birliklerisiz ań hám miynet quralların soǵıw, turar -jay qurıw hám de kiyim-kesheklar tıgıw múmkin bolmaǵan. Óndiristiń ósiwi, qáwimler ortasında ónim almastırıwlawdıń payda bolıwı menen ólshew birliklerine bolǵan talap jáne de artadı. Nátiyjede olardıń túri hám formaları da kóbeydi.
Ólshew birlikleri ishinde birinshi bolıp uzınlıq, maydan, kólem hám de salmaqlıq birlikleri payda bolǵan. Jámiyet rawajlanıwınıń dáslepki basqıshlarında qollanılǵan ólshew birlikleri oǵada salıstırmalı hám shamalıq edi. waqıt ótip, xojalıqtıń taraqqiy etiwi menen ólshew birliklerin de jetilistiriw zárúr bolıp qaldı. Onıń ushın bolsa insan mudami ózi menen birge alıp jure alatuǵın hám barlıq ushın túsinikli bolǵan birlik - etalon dárker edi. Sol dáwirlerde onıń ushın adam denesinen qolaylaw birlik joq edi. Sol sebepten eń áyyemgi ólshew birlikleri ushın etalon retinde insan denesiniń málim bólimleri - bel, tós, moyin, taban, tobıq, dize, qádem, tirsek, qulosh, qısım, qarıs hám barmaqlar alınǵan. Sol sebepli dáslepki ólshewler kóp halqlarda derlik birdey bolıp, olardı ańlatpalaǵan atamalar da mánis tárepten uqsas bolıp tabıladı. Mısalı, fut ólshem birligi áyyemgi xalıqlarda adi (tamil), pes penen (lot.), pied (fr.), foot (ingl.), fut (nem.), alaqan ólshem birligi hasta (sans.), mex (kopt), ammatum (bobil.), pnxys penen (grek.), cubitum (lot.), elle (nem.) dep, barmaq bolsa duim (gol.), ubanu (bobil.), daktylos penen (grek.), digitus penen (lot.), pouce (fr.) formasında kórsetilgen. Bul ólshewler waqıt ótiwi menen ózgerip, túrlishe kórinis penenalıp bardı hám de házirgi birlikler ushın tiykar bolǵan. Áyyemgi dáwirlerde jaratılǵan ólshew birlikleri ólpeń joqarı dárejede jetilistiriwip, anıq kórinis penen alǵanı tárepke, olardıń qollanılıw tarawı da anıqlawı, keńeyip bardı. Bul áyyemgi mámleketlikler xalqı tárepinen jaratılǵan ólshew birliklerinde óz sawleleniwin tapqan.
Dáslepki ilimiy bilimler sıyaqlı dáslepki ólshewler de Áyyemgi Shıǵısda payda bolǵanı hesh kimge sır emes. Eń áyyemgi ólshew birlikleriniń pútkil bosli sistemasın oylap tabıw etken áyyemgi xalıqlar arasında Egipetlikler bólek orın iyeleydi. Olar dıyxanshılıq, ónermentshilik hám arxitektorshılıq bapta pútkil adamzat ushın úlken miyraslar qaldırǵanlar. Bul miyraslardıń bir bólegi metrologiyaga tiyisli desek, qáte bolmaydı. Sebebi áyyemgi Egipet xalqı ápiwayı dıyxanshılıq etiwden tap piramidalar qurıwǵasha, gúzeshilikten tap quramalı kanallar sistemasın jaratılıwnasha anıq esap -kitapǵa tayanǵanlar. Bul processda olar uzınlıq, salmaqlıq, maydan hám kólem sıyaqlı ólshewlerdiń dáslepki sistemasına tiykar salındılar.
Jáhán tamadduninin dáslepki besigi retinde pútkil insaniyattı tańlanıwgga salıp kiyatırǵan áyyemgi Egipet xalqı paydalanǵan uzınlıq ólshewlerinen birinshisi tirsek bolıp, bul haqqında “tariyx atası” Gerodot da maǵlıwmat beredi. Onıń aytiwina qaraǵanda, Egipetliklerdiń “tirsek” ólshewi greklerde qollanılǵan lokot menen teń bolǵan. Onıń eki qıylı forması bolıp, patsha tirsegi 52, 5 sm, kisi tirsek bolsa 44, 83 sm ni shólkemlesken. Eger tirsektiń eki qıylı sisteması bar ekenin esapqa alsaq : 1 “ápiwayı tirsek” = 6 alaqan = 24 barmaq bolsa, “patsha tirsegi” = 7 alaqan = 28 barmaq bolǵan. Tirsekten kishi uzınlıq ádetde alaqan yamasa barmaq sıyaqlı birliklerde o'lshengen. Egipette eń kishi uzınlıq birligi deb (qáddi. kopt.- barmaq ) bolıp, 2, 18 sm ni shólkemlesken. Salıstırǵanda úlkenlew birlikler shesp 4 deb yamasa 8, 725 sm ga, dixas penen 2 shesp - 17, 45 sm ga teń bolǵan. Salıstırǵanda uzınlaw birlikler spitam, zeres penen hám pigon esaplanǵan. 2 Bunda 1 spitam = ½ dixas penen= 26, 175 sm ga, 1 zeres penen= 1/3 spitam = 2 dixas penen= 34, 9 sm ge, 1 pigon = ¼ zeres penen=43, 625 sm ge teń. Bul sanap ótilgenler tirsekten kishi bolǵan uzınlıq ólshew birlikleri edi. Úlken aralıqlardı ólshewde bolsa qádem, ksilon, orgiya, kanna, xet (senus), stadiy, mil, shem, parasang, atur, sxen sıyaqlı birlikler qollanılǵan.
Bul uzınlıq ólshewleriniń óz-ara qatnası tómendegishe:
Qádem = 2 1/3 zeres penen= 81, 44 sm;
Ksilon = 3 patsha tirsagi = 1, 57 m;
Orgiya = 1 1/3 ksilon = 2, 09 m;
Kanna = 5 qádem = 11 2/3 zeres penen= 4. 07 m;
Xet (senus) = 25 orgiya = 52, 35 m;
Stadiy = 3 1/3 xet = 174, 5 m;
Mil = 10 stadiy = 1, 745 km;
Shem = 1 1/5 atur (ápiwayı ) = 6, 282 km;
Parasang = 1 1/9 shem = 6, 98 km;
Ápiwayı atur = 3 mil = 5, 235 km;
Saray aturi = 1 ½ parasang = 10, 47 km;
Sxen = 60 stadiy = 10, 47 km.
Do'stlaringiz bilan baham: |
