Tema: qubla aral boylari’ qaraqalpaqlardi’N` A`yyemgi ata-ma`kan jaylari’

Tema: QUBLA ARAL BOYLARI’ QARAQALPAQLARDI’N` A`YYEMGI ATA-MA`KAN JAYLARI’.
1-tapsırma: Qaraqalpaqstan aymag`i’ a`yyemgi adamlar ma`kani’.

Qubla Aral boyinda Qaraqalpaq xalqinin` payda boliwi ha`m qa`liplesiwi ma`seleleri Akademik S.Kamalov miynetinde: O`zbekstan ilimler akademiyasinin` haqiyqiy ag`zalari arasinda Qaraqalpaq alimi akademik S.Kamalovtin` orni ha`m xizmetleri salmaqli u`lesi bari aniq. Ol qiriq jil udayi O`zbekstan alimlari menen tariyx ilimin qa`liplestiriw ha`m rawajlandiriwg`a u`les qosip kiyatir. S.K.Kamalov g`a`rezsizlik jillarinda ilimiy izertlewleri ju`da` ken` da`rejede boldi. Qaraqalpaqstannin` jan`a tariyxin, Qaraqalpaq xalqinin` 23 etnikaliq tariyxin, qaraqalpaq ma`mleketshiligi tariyxin izertlew ha`m haqiyqiy jaziwg`a kirisken pidayi insan edi. Akademik S.Kamalov qaraqalpaqlardin` xaliq bolip qa`liplesiwi ha`m rawajlaniwi basqishlarina Berdaqtin` «Shejire» ha`m qaraqalpaq fol`klorinin` derekleri tiykarinda ilimiy aniqlama beredi. «XI-XII a`sirlerde Qubla Aral boylarinda qaraqalpaq xaliq bolip qa`liplesken» dep jazadi. Beodaqtin` Shejire ha`m Xorezmnama shig`armalarinda Shin`g`isxannin` Xorezmge salg`an bu`lginshiligi, o`z sa`wlesin tapqan. Sol poeziyadag`i tariyxiy mag`liwmatlarg`a tiykarlanip, ol elatlar, qa`wimler ha`m xaliqlardi Shin`g`isxannin` jawlap aliwlari, Aral ekologiyasinin` payda boliwi, A`miwdar`ya suwinin` Uzboy, Sariqamis bag`darina o`zgeriwi, Qubla Aral boyindag`i qaraqalpaq eline ulken apatshiliq keltirdi dep jazadi. Qaraqalpaq xalqi Orayliq Aziyadag`i en` da`slepki xaliqlardin` biri. Olardin` ata-babalarinin` payda boliwi, bizin` eramizg`a deyingi V a`sirlerde Aral-A`miwda`r`ya boylarinda jasag`an Sak ha`m Massaget qa`wimlerine barip taqaladi. Qaraqalpaqlardin` xaliq bolip qa`liplesiwine deyin olar tu`rli xaliq, etnoma`deniy birigiwinen payda bolg`an ha`m qa`lipleskenin aniqlawg`a jan`a argumentler ha`m faktler tabilg`anin ko`remiz. Qaraqalpaqstan aymag`inda a`yyemnen beri ma`kan etip jasap kiyatirg`an Qaraqalpaq xalqinin` kelip shig`iwi ma`selesin izertlew boyinsha o`tken erte orta a`sir aralig`i boyinsha ilimpazlar ha`r qiyli pikirler aytti. Olardin` tariyxiy etnografiyaliq, filosofiyaliq, til ha`m a`debyaittaniw ko`z-qaraslarina tariyxnamaliq analiz jasaw, qanday ma`seleler jan`a a`sirde izertleniwi tiyis ekenligi, bul ma`selede arnawli izertlewler ha`m na`tiyjeli so`z boliwi kerek.1975-jılı onın` Ferg`ana, Samarqand, Buxara qaraqalpaqları ha`m olardın` etnikalıq rawajlanıwı jollarına arnalg`an, tariyxıy ocherk jazba derekler menen xalıq an`ızlarının` alıngan materialları tiykarında jazılg`an «Joqarı Qaraqalpaqlar» atamasındag`ı miynet jarıqqa shıqtı. 1984-jılı L.S.Tolstova «Qubla Aral boylarının` tariyxıy an`ızları Aral Kaspiy regionındag`ı xalıqlardın` etnoma`deniy baylanısları tariyxınan» degen a`hmiyetli kitabı baspadan shıqtı ha`m bul kitap onın` ko`p jıllıq izertlew jumısların juwmaqladı. L.S.Tolstovanın` miynetlerine Qubla Aral boyı xalıqlarının` bir qatar toparlarının` ata-babalarının` aldın`g`ı Aziya ha`m Arqa Kavkaz xalıqları menen etnikalıq ha`m ma`deniy baylanıslardın` a`yyemgi zamannan berli bar ekenligin ko`rsetti. O`zbekstan ha`m Qaraqalpaqstan g`a`rezsizlikke eriskennen keyin xalqimiz, ja`miyetshiligimiz, ilimiy qa`niygeler xaliqtin` o`tmishine, tariyxiy ha`m ruxiy ma`deniyatina qizig`iwshiliq burin sezilmeytug`in da`rejede, qatti ha`m ju`da` qizig`iwshiliq, itibarda boldi. Qaraqalpaqlardin` tariyxi, etnografiyasi, ma`deniyati, tili, iskusstvosi awir da`wirlerdi basinan keshiredi ha`m turli at penen ataladi. II-a`sirleri de apasiaklar dep atalsa, VII-XI a`sirlerde pechenekler dep ataladi. XI-XII-a`sirlerde Qubla Aral boylarinda xaliq bolip qa`liplesip, 24 ha`zirgi o`zinin` qaraqalpaq degen ati menen atala baslaydi. Shig`is tillerdegi ha`m Batis Evropa xaliqlarinin` XII-XIII-a`sirlerge tiyisli dereklerinde olar qa`wmi-qulahi, chernie kluboki yag`niy turkiy qara qalpaqlar degen at penen belgili boladi. XII-a`sirdin` ekinshi yarimina deyin qaraqalpaqlar A`miwda`r`yanin` quyar jerinde jasaydi. O`zin-o`zi basqariw sistemasi yag`niy ma`mleketshiligi boladi. Qaraqalpaqlar Xorezm ma`mleketine yarim g`a`rezli bolip onin` xalqi menen tig`iz ekonomikaliq ha`m siyasiy baylanista jasaydi. Biraq Shin`g`isxan Xorezmdi jawlap aliwinin` ha`m A`miwda`r`yanin` suw sistemasin buzip oni basqa ta`repke ag`izip jiberedi. Akademik S.Kamalov ta`repinen Aral boyi xaliqlarinin` orta a`sirdegi tariyxi haqiyqiy, ilimiy jaziladi. 2002-jil akademik Sabir Kamalovqa «Qaraqalpaqlardin’ xaliq bolip qa`liplesiwi ha`m onin ma`mleketshiliginin tariyxinan» kitabi ushin Qaraqalpaqstan Respublikasinin Berdaq atindag`i ma`mleketlik siylig`i berildi.
Kaltaminor mádeniyatı ni xarakteristikalap beriw, onı dáwirlerge ajıratıw da, tiykarınan, ılaydan islengen ıdıs ıdıslardı islew texnikası, oǵan bezew beriwge tiykarlanǵan. Pútkil Kaltaminor mádeniyatına tiyisli ılaydan islengen ıdıs ıdıslar qolda islengen bolıp, bezewler, ılaydan islengen ıdıs ıdıslar ele ılayligida aǵash menen sızıp, dárya hám teńiz to'lqiniga, archa ignalariga o'xshash bezew berilgen, keyin órtda pısırılgen. Ídıslardıń forması kosasimon yoki qazansimon bolıp, dáslepki dáwirine tiyisli ıdıslar tagi tegis bolmaydıden, qumga batırıp qoyıwǵa mólsherlengen konus formasında bolǵan. Ílaydan islengen ıdıs ıdısni ixtiro qilinishi Kaltaminor mádeniyatına tiyisli aholining ovqat pishirishini ańsatlashtirdi. Endilikte qozonning tagiga órt jaǵıp pısırıw múmkinshiligi tuwıldı. Adamlar chaylalarda yashab, o'choqlar qurib oshaqlarda, ılaydan islengen ıdıs qazanlarda awqat pishirib, ıdıslarǵa quyıp awqatlanatuǵın boldı. Bul kútá úlken oylap tabıw bolıp, adamlıq tariyxında tek neolit dáwirinen baslap sonday jasaw múmkinshiligine iye boldı. Neolit dáwirinde bulardan tısqarı tikuvchilik, kemasozlik da ósdi. Kaltaminor mádeniyatına tiyisli axrli tábiyaat jaratqan zattı sondayligicha qabıl etkenler. Kaltaminor mádeniyatı ekonomikasına oǵada almaǵanlar, yaǵnıy chorvachilik yoki dehqonchilik bilan shuǵıllana almaǵanlar.
Tazabog'yop mádeniyati -Xorezmdagi jez dáwiriga oid arxeologik mádeniyat (mil. av. 2 ming jıllıq ortaları hám 2 yarmi). Tazabog'yop kanali nomi menen atalǵan. 1938 y. S. P. Tolstov ushbu kanal qasından bul mádeniyatqa oid manzilgoxlarni topgan. Keyinirek Ya. Ǵulomov, M. A. Itina, A. Asqarovlar o'rgangan. Tazabog'yop mádeniyati Jan. Aralbo'yi hududida jergilikli (Suvyorgan mádeniyati aholisi) va Jan. Uraloldidan kelgan (aǵashband mádeniyatı va Andronovo mádeniyati aholisi) qabilalar aralashuvidan qáliplesken. Kelgindi qáwimler tásiri antropologik tiplarda (mas., Ko'kcha—3) hám tazabog'yopliklarning materiallıq mádeniyatında kózge taslanadı. Olar tomi qamish bilan jabılǵan ılashıq va yertulalarda yashaganlar. Tazabog'yop mádeniyati Amudarya deltasi, Quyi Zarafshon va Qayroqqum cho'l zonasida tarqalgan. Bul aymaqlardan júzlegen makon va 10 ǵa jaqın qabriston aniqlangan. Tiykarǵı shınıǵıwları — sug'orma dıyxanchilik va xanaki chorvachilik, mehnat va áskeriy quralaslahalar jezdan, geyde tastan jasalǵan. Oybolta quyish ushın tayarlanǵan qoliplar topilgan. Tuvaksimon sopol idishlarning tagi tegis, qoldan jasalǵan, o'yma va qálipli geometriyalıq naqsh berilgan. Tazabog'yop mádeniyatı adamları urug'chilik jamiyatida yashaganlar, matriarxat an'analari saqlangan.
Suvyorgan mádeniyati -Xorezm oazisiniń cho'l zonasiga oid jez dáwiri arxeologik mádeniyati (mil. av. 2 ming jıllıqtıń 1-yarımı — 1 ming jıllıq basları ). Amudaryaning kad. deltasi o'ng tárepdegi cho'l ichiga jarıp kirgeni ushın Suvyorgan atı menen atalǵan. Xorezm arxeologiyaetnografiya ekspediciyası (SP. Tolstov, Ya. Ǵulomov, M. A. Itina hám basqalar ) tárepinen tadqiq etilgan (1945—46 ). Sm. qabilalari, S. P. Tolstovning pikrine qaraǵanda, Orta Aziyaning Jan. Batıs wálayatlaridan Xorezmga kelgan jańa etnik gruppa bolıp, olardıń materiallıq mádeniyati Jan. ning o'troq dehqonchilik mádeniyatiga o'xshash bolǵan. Sm. o'z taraqqiyotida 3 basqıshnı (Qamıslı, Bazarqal'a, K°vunchi) basıp otken.
Suvyorgan mádeniyatına ayt sopol idislar jaqsı pisirilip , sirti kizilga boyalǵan, sırtına qıp-qızıl ren gul solingan ılaydan islengen ıdıs úzindileri, tas yorg'uchoklar va dehqonchilik qurollari da ushraydı. Biraq ılaydan islengen ıdıslardıń sırtı Jan. ning qad. dıyxanshılıq qáwimleriniń ılaydan islengen ıdıs buyımlarınan parq etip, tiykarınan, to'rsimon chizma naqsh va sxematik boshoq tasviri bilan bezatilgan. Bul tabilǵan zatlar mil. av. 2 ming jıllıqtıń ortalarında Orta Aziya qáwimleriniń iri kóshiwlerinen dárek beredi. Qubla hám Jan. Arqa jónelisler degi 2 yirik kóshiw mil. av. 2 ming jıllıqtıń aqırı — 1 ming jıllıqtıń baslarına tuwrı keledi. Bul basqıshda Sm.jamoalari bo'lgan qáwimler de aktiv qatnas etken. Arxeologik tabilǵan zatlar bul shalbar. chorvador qabilalarning O'zboy, Atrek, Tajan, Murg'ob, Amudarya va Sirdaryo irmoklari bo'ylab háreket etkenliklerin kórsetedi. Mil. av. 1 ming jıllıqtıń baslarına kelip, Sm. ornına Amirobod mádeniyati paydo bolǵan.
Amirobod mádeniyati - áyyemgi Xorezmning so'nggi jez dáwiri madaniyati (eramızǵa shekemgi 9 -8-ásirler). S. P. Tolstov rahbarligidagi Xorezm arxeologiya -etnografıya ekspediciyası Qaraqalpaqstan Respublikasındaǵı Amirobod kanalı átirapından tawıp teksergen (1937-40 ). Amirobod mádeniyati Suw yorgan mádeniyati va tozabog'yop mádeniyati uyg'unlashuvi tiykarında qáliplesken. Bul mádeniyattı jaratqan xalıqlar urug' jamoalariga birlashib, obikor dehqonchilik va chorvachilik bilan shuǵıllanǵan. Qishda yog'och va qamishdan qurilib, ústi loy bilan suvalgan ılashıq hám de yarım yerto'lalarda, jazda jeńil bostirmalarda yashagan. Sonday ılashıq hám yarım jertólelerdiń 15-20 tasi bir. awılni tashkil etken. Hár bir turar jay sahni 75-110 kv. m bolıp, onıń ortasındaǵı 3×1 m li úlken o'choqda doim órt janıp turǵan. Tamaq tayarlaw ushın kishi oshaqlardan paydalanılǵan. Sol davr qoldiqlariga ko'ra, Amudarya deltasi Aqshadaryo irmoqlaridan eni 10 -15 m, uz. 1-2 km keletuǵın kanallar qazilgan. Amirobod mádeniyatınıń kem ushraytuǵın yodgorliklari Jalǵızporson 2 va Qubod 2 esteliklerinen sırtına túrli sırtqı kórinisler sızılgan sopol idishlar, sonıń menen birge marjon va chig'anoq shodalari, jezdan yasalgan taqinchoqlar, bigizlar, oraq hám de kósher úshleri hám olardıń qoliplari topilgan. Jez buyımlardıń kóplegen tabılıwı sol dáwirde metall quyılıw texnikasıning rivojlanganligini, xalq xojalıǵıdan tosh qurallarning mehnat qurallari sifatida siqib shıǵarılǵanlıǵın kórsetedi.
Avestoning " Yasht" bóleginde Xorezm " Mıń irmoqli dárya", " Kól hám otlaqlarǵa bay úlke" retinde maqtaw etiledi. Áyyemgi Xorezm aymaǵı tábiy tárepten 2 regionǵa bóleklengen. Onıń arqa bóleginde Amudarya eteklerinde behisob suwlı ózenler, arqa hám arqa shıǵısqa tárep yastangan keń jaylawlardan ibarat sheksiz pastekisliklar, onıń qubla bóleginde bolsa, Murgob hám Tajan dáryaları oypatlıqlarınıń úlkengine bólegi taw hám bálent jerlikler hám olardan bos qalǵan úlken-kishi dárya jılǵalar eteklerinde júzege kelgen zúráátli jerler jaylasqan.
Áyyemgi Xorezm regionları aymaqlarınıń ayriqsha tábiyaatı, shubhasız, áyyemgi xalıqtıń turmıs tárizin belgilepgine qalmay, bálki bul úlkede júzege kelgen áyyemgi mádeniyatlardıń qáliplesiwi, rawajlanıwı hám bir-birine qarıwuviga da kúshli tásir etken. Sol sebepten Xorezmdiń arqa bólegi (Oqchadaryo deltasi) de eramızǵa shekem Iv—III mıń jıllıqlarda ańshılıq hám balıq tutıw menen kún keshirgen xalıq (qarang Kaltaminor mádeniyatı ) jasaǵan bolsa, eramızǵa shekem 2-mıń jıllıqta bolsa sharbashılıq hám dıyxanchilikning ápiwayıǵana usıllarınan xabarlı bolǵan qáwimler (qarang Tazabog'yop mádeniyatı hám Suvyorgan mádeniyatı ) jasaǵan. Eramızǵa shekem 2-mıń jıllıqtıń 2-yarımına barǵanda, atap aytqanda, onıń aqırı hám eramızǵa shekem 1-mıń jıllıq basları (IX-vIII ásirler) de suwǵarılatuǵın dıyxanshılıq joqarı dárejede jetilistiriwip, jaylaw sharbashılıq rawaj tapqan (qarang Amirobod mádeniyatı ). Bul dáwirde Tazabog'yop, Suvyorgan hám Amirobod mádeniyatların jaratqan qáwimlerdiń qarıwmasi tiykarında quram tapqan Kavundi (Kavondi) qáwimleri jasaǵan. Olar Xorezmdiń áyyemgi xalqı massagetlarning tikkeley ájdadları bolǵan. Kóshpelinchi sharbashılıq, atap aytqanda, jılqıshılıqtıń rawajlanıwı Xorezm xalqınıń socialliq ómirine de kúshli tásir etip, atlılar siyasiy gruppasın qáliplestirgen. (qarang Amirobod mádeniyatı ). Bul dáwirde Tazabog'yop, Suvyorgan hám Amirobod mádeniyatların jaratqan qáwimlerdiń qarıwmasi tiykarında quram tapqan Kavundi (Kavondi) qáwimleri jasaǵan. Olar Xorezmdiń áyyemgi xalqı massagetlarning tikkeley ájdadları bolǵan. Kóshpelinchi sharbashılıq, atap aytqanda, jılqıshılıqtıń rawajlanıwı Xorezm xalqınıń socialliq ómirine de kúshli tásir etip, atlılar siyasiy gruppasın qáliplestirgen.