Tema: Qala transporti ha’m sanaati mashqalalari Joba: Kirisiw

Tema: Qala transporti ha’m sanaati mashqalalari

Joba:

Kirisiw

1. 
   Qala transporti ha’m sanatindag’i mashqalalar
   

Tiykarg’i bo’lim

1. 
   O’zbekistanda qala transporti mashqalalalari sheshiliw bag’darlari
   
2. 
   Tiykarg’i trasport mashqalalari ha’m olarg’a analiz
   

Juwmaqlaw

Paydalanilg’an a’debiyatlar

Kirisiw

Házirgi waqıtta hawanıń pataslanıwında avtotransporttıń úlesi asıp barıp atır. Dúnya boyınsha 600 mln den artıq avtomobil hár kúni hawaǵa júz mińlaǵan tonna zıyanlı birikpeler shıǵaradı (9 -súwret).

Avtomobil tútininde 200 den artıq zıyanlı birikpeler, sonday-aq ókpe raki hám basqa salmaqli keselliklerdi keltirip shıǵarıwshı birikpeler (benz (a) piren, qorǵasın hám basqalar ) ámeldegi (6 -súwret). Transport háreketin tártipke salıw, metro, elektr transportın rawajlandırıw, janar may sapasın jaqsılaw, dizel hám qısılǵan gazdan paydalanıw hám basqa

ilajlar iri qalalar hawasınıń pataslanıwın kemeytiwde zárúrli áhmiyetke iye. Ekologiyalıq taza transport

9 -súwret. Zamanagóy avtotrassa quralların jaratıw sol kúnniń ústin turatuǵın

wazıypalarınan esaplanadı (8-keste).

1999 -2004 jıllarda Ózbekstanda atmosferaǵa pataslaytuǵın birikpeler shıǵarılishining ózgeriwi (mıń t.)

Atmosferaǵa taslanatuǵın shıǵındılar muǵdarınıń azayıwı sanaat kárxanaları quwatınıń tómenlewi hám transportda júk tasıw kóleminiń túsip ketiwi menen de tikkeley baylanıslı. Atmosferaǵa shiǵarılatuǵın shıǵındılar muǵdarı xalıq jan basına 1991-jılı 183, 7 kg den, 2001 jılı 90, 1 kg ge shekem azayǵan.

Atmosferanı pataslaytuǵın zıyanlı birikpelerdiń 51 procentten aslamı uglerod oksidi (iyis gazı -SO) ga, altıngugurt qosoksidiga - 16 procent, uglevodorodlarga-17, 9 procent, azot oksidlerine - 8, 9 procent, qattı birikpelerge-6 procent, hám basqa zıyanlı shıǵındılarǵa - 0, 2 procent tuwrı keledi (2001 jıl ).

Respublika daǵı sanaat kárxanaları tárepinen atmosferaǵa 150 den artıq pataslaytuǵın birikpeler shiǵarıladı. Túpkiliklileri - altıngugurt qosoksidi, uglevodorodlar hám qattı birikpeler esaplanadı. Uchuvchan organikalıq birikpelerdi kemeytiw de zárúrli áhmiyetke iye. Atmosferaǵa shiǵarılatuǵın birikpelerdiń 90 procentke jaqinı tiykarǵı ekologiyalıq «iflos» islep shıǵarıw jaylasqan Tashkent, Qashqadárya, Ferǵana, Buxara, Navaiy hám Sirdaryo wálayatlarınıń kárxanaları úlesine tuwrı keledi. Atmosferanı bılǵawda energetika (34, 1 foiz), neft-gaz sanaatı (31, 9 procent), metallurgiya (16, 5 procent), qurılıs industriyası (3, 8 procent), kommunal xızmet (3, 6 procent) hám ximiya sanaatı (2, 6 procent) kárxanalarınıń úlesleri (2001 jıl ) úlken bolıp tabıladı. Basqa kárxanalardıń úlesi 7, 4 procentten aspaydı.

Respublika daǵı tiykarǵı sanaat tarmaqlarında zıyanlı birikpelerdi ustap qalıw hám zıyansizlentiriw talap dárejesinde emes. Kárxanalarda shań -gaz tazalaw apparatları menen támiyinlengenlik 85 protsentti quraydı hám olardıń jumısı natiyjeliligi 70, 86 procent bolıp, apparatlardıń 77 procenti gónergen hám jaqsı islemeydi. Kárxanalar ushın hawanı belgilengen muǵdardan artıqsha pataslanǵan hallarında tólew hám járiymalar belgilengen.

Sanaatda atmosferanıń pataslanıwın kemeytiw ushın :

 yangi tazalaw apparatların jumısqa túsiriw hám natiyjeliligin asırıw ;

 kam chiqitli hám shıǵındısız texnologiyalardı engiziw;

 zararli kárxanalardı shetke shıǵarıw hám basqa ilajlardı ámelge asırıw zárúr bolıp tabıladı.

Avtotransport kompleksi hawanı pataslaytuǵın tiykarǵı derek esaplanadı hám atmosfera pataslanishining 70 foiz ga jaqinın quraydı. Tiykarǵı pataslaytuǵın birikpeler iyis gazı, azot oksidleri, uglevodorodlar, benz (a) piren, aldegidlar hám qorǵasın esaplanadı. Transport tikkeley turmıs ortalıǵın pataslaydı, insanlar organizminde qorǵasın hám basqa uwlı zatlı hám kanserogen birikpelerdiń toplanıwına sebep boladı.

Tashkent, Samarqand, Buxara, Ferǵana qalalarında hawa pataslanishining 80 procentten aslamı avtotransport úlesine tuwrı keledi. Ózbekstannıń basqa iri qalalarında da hawa pataslanıwında transporttıń úlesi artıp barıp atır. Buǵan sebep etil qosılǵan benzin hám quramında altıngugurt kóp bolǵan dizel janar maysı (solyarka) den paydalanıw esaplanadı. Mámleket sektorındaǵı avtomobillerdiń 50 foiz hám jeke sektor daǵı avtomobillerdiń 40 procentten aslamı 10 jıldan artıq paydalanıladı hám atmosferanı kúshli pataslaydı. Transportda ekologiyalıq qadaǵalaw talapǵa tolıq juwap bermeydi. Gaz janar maysınan paydalanatuǵın avtomobiller sanı 7 procentten artıqtı quraydı. 400 mińnen aslam awıl xojalıq texnikasında, temir jol transportı hám hawa transportında atmosfera pataslanıwı qadaǵalawı jolǵa qoyılmaǵan.

Bir qatar zıyanlı birikpeler boyınsha kórsetkishleri REM den joqarı bolǵan qalalardıń geyparalarında fotokimyoviy smog qáwipi bar.

Ózbekstan aymaǵında da «kislotali jawın»lar gúzetiledi. Ayırım waqıtlarda Almalıq -Ahangaran sanaat aymaǵınıń tásirinde Chotqol qorıq jeri aymaǵında «kislotali jawın»lar belgilengenler etiledi.

Ózbekstanda atmosfera hawası pataslanishining aldın alıw ushın transportda :

 Benzin quramındaǵı qorǵasınǵa salıstırǵanda standart talapların kúsheytiw, etil qosılǵan benzinnen az-azdan pútkilley waz keshiwdi támiyinlew;

 Qısılǵan gaz hám dizel janar maysınan kóbirek paydalanıw ;

 Transport háreketin optimallastırıw ;

 Transport parkini ólpeń jańalaw ;

 Elektr transportı, metronı rawajlandırıw ;

 Jasıl -qorǵaw zonaların shólkemlestiriw hám basqalardı ámelge asırıw zárúr bolıp tabıladı.

Ózbekstanda qorshag’an ortalıq jaǵdayın úyreniw, bahalaw hám boljaw sisteması -monıtorıń ámelge asıriladı. Atmosfera hawasın pataslanıwı monıtoringi turaqlı postlar hám kóshpeli labaratoriyalar járdeminde ótkeriledi. Ishki Jumıslar ministrligi avtotransportda ekologiyalıq qadaǵalaw xızmetin ámelge asıradı.

Qorshag’an ortalıq pataslanishining aldın alıw ushın kárxanalardı qurıwdan aldın, joybar basqıshında ekologiyalıq ekspertizadan ótkeriledi. Ekologiyalıq ekspertiza insan salamatlıǵın saqlaw, ekologiyalıq qawipsizlikti támiyinlew maqsetlerinde ámelge asıriladı. Ózbekstanda 2000-jılı «Ekologiyalıq ekspertiza tuwrısında» nızamı qabıl etilgen.

Atmosfera pataslanıwın aldın alıwdıń eń áyyemgi jolı zavod hám fabrikalardan tútin shıǵarıwshı trubalardı bálentlew qurıw bolıp tabıladı. Maǵlıwmatlarǵa kóre, tútin shıǵarıwshı trubalar qansha bálent bolsa, patas, shań hám gazlar sonsha keń maydanǵa yoyilib, onıń konsentraciyası azayadı, M; bálentligi 100 m bolǵan trubadan shıǵıp atırǵan shań hám gazlar radiusı 20 km bolǵan aymaqǵa tarqalsa, bálentligi 250 m bolǵan trubadan shıqqan shań hám gazlar radiusı 75 km aymaqǵa tarqaladı. Lekin bul usılda hawa daǵı shań, gazlar muǵdarı

kamaymaydi, tek keń aymaqǵa tarqaladı.

Sanaat kárxanaları, kommunal xojalıqlar hám úyler degi pechlardan kómir, torf, qara may qosıwdı ornına elektor energiyası, elektr energiyası jetiwmegen táǵdirde gazlardan paydalanıwǵa ótiw. Bunda atmosferaǵa shań, qurim, tútin hám zıyanlı gazlar kem shiǵarıladı Mısalı, kómirge isleytuǵın parovozlardan shıqqan tútin, qurım hám kúl radiusı 30 km ge shekem bolǵan aylanaǵa yoyilsa, ol elektrlashtirilsa tútin shań hám gazlar muǵdarı keskin azayadı, átirap hawası taza tolıqtı.

Ózbekstanda ilimpazlardıń maǵlıwmatlarına kóre, kómirde isleytuǵın kárxanalar gazǵa o'tilsa, hawaǵa shiǵarılatuǵın altıngurgurt gaz muǵdarı 10000 ret, uglerod oksidi muǵdarı 2000 ret, taza oksidler muǵdarı 5 ret azayar eken.

Eger gaz yamasa elektr energiyasınan paydalanıw múmkinshiligi bolmasa, ol halda kómir yamasa neft sıyaqlı janar maylardı isletiwden aldın olardı arnawlı texnologiyalıq usıl menen tazalap, quramındaǵı kúl hám altıngurgurt muǵdarın kemeytiwge erisiw kerek.

Sanaat kárxanalarında atmosferaǵa shıǵıp atırǵan zıyanlı elementlardı tazalaytuǵın imaratlar qurıw. Bunda atmosferanı kóplegen pataslaytuǵın shań, kómir, tútin hám uwlı zatlı elementlardı atmosferaǵa shıǵıwdan aldın olardıń zıyanlı tásirin joǵatatuǵın tazalaw imaratların júzege keliw etip, ustap qalıwǵa hám olardan qayta paydalanıwǵa erisiw kerek.

Kárxanalarda atmosferanı pataslaytuǵın shań hám gazlardı elektr filtrler hám basqa tazalaytuǵın imaratlar saqlaw menen birge úlken ekonomikalıq payda da keltiredi. Eger Ózbekstandaǵı cement zavodları bıykarǵa hawaǵa ushıp shıǵıp atmosferanı pataslaytuǵın shańlar ustap qolinsa, jılına qosımsha 5000 t cement alıw múmkin boladı.

Yamasa ortasha quwatqa iye bolǵan bir aluminiy zavodına filtrler qóyılsa, hawaǵa bıykarǵa shıǵıp ketip atırǵan ftorning 95 payızın tutıp qalıw hám jılına 300 mıń swm payda alıw múmkin edi. Lekin bizde barlıq sanaat obiektlerinde shań hám gaz tutıp qoluvchi imaratlar tolıq islemeydi, dep búydew qıyın.

Ózbekstanda 1000 den artıq atmosferanı pataslaytuǵın iri hám orta kárxanalar bar. lekin olarda hawanıń tazalıǵın saqlawǵa qaratılǵan ilajlar zaman talabına juwap bermeydi. Nátiyjede sol kárxanalarda jılına vujudga kiyatırǵan 4500 t qattı hám gazsimon zıyanlı elementlardıń 35 procenti atmosferaǵa shıǵıp, onı pataslamoqda. Buǵan tiykarǵı sebep, sol kárxanalardıń tek 50 procenti shań hám gazdı ustap qoluvchi hám basqa zıyanlı elementlardı tazalaytuǵın apparatlar menen támiyinlengenligi bolıp tabıladı. Bunıń áqibetinde kárxanalardan shıǵıp atırǵan a'zot oksidiniń tek 4 procenti, uglevodorodning 17 procenti, uglerod oksidiniń 29 procenti, altıngurgurtning 33 procentigine ustap qolinmoqda. Nátiyjede ximiya kárxanaları atmosferaǵa jılına 120 mıń tonna átirapında ulevodorod, 40 -50 mıń tonna uglerod oksidi, shań, 20 -25 mıń tonna altıngurgurt gazı, azot sıyaqlı gazlar shıǵarıp, onı (ásirese Chirchiq, Ferǵana, Qo'qon, Samarqand, Navaiy, Tashkent qalalarınıń ) pataslantirmoqda.

Ózbekstanda gazdı qazıw jáne onı qayta islew processinde jılına 0, 5 millon tonnadan artıq (uglerod altıngurgurt, gaz hám basqa ) zıyanlı elementlar atmosferaǵa shıǵarıp, onı pataslamoqda.

Respublikamızda ıssılıq elektostansiyalari (Tashkent, Sirdaryo, Navaiy, Angren, Ferǵana, Muborak hám basqalar ) qasında tazalaytuǵın imaratlardıń joq ekenligi áqibetinde atmosferaǵa jılına 310 -330 mıń tonna zıyanlı elementlardı shıǵarıp, onı pataslamoqda.

Qara hám rangdli metallurgiya kárxanalarında (Almalıq, Bekobod) tazalaytuǵın imaratlardıń jaqsı islemewi sebepli jılına 120 mıń tonna muǵdarında patas elementlar shıǵarılıp atır, solardıń 90 procenti altıngugurt gazına tuwrı keledi (10 -súwret).

Sanaat kárxanalarında, kommunal xojalıqlarında, islep shıǵarıw texnologiyasın ózgertiw, yaǵnıy shıǵındısız texnologiyanı engiziw bolıp tabıladı.

10 -súwret. Sanaat korhonalarining átirap ortalıqqa tásir tipleri.

Bunda texnalogik processni ózgertiw arqalı shań hám uwlı zatlı gazlardı atmosferaǵa chiqmasligiga erisiw kerek. Mısalı : Almalıq ximiya zavodında mıs óndiriste jańa texnologiyanı qóllaw, yaǵnıy kislorod hám jalın járdeminde altıngurgurt gazların jaǵıw arqalı atmosferanıń pataslanıwın keskin kemeytirildi hám de jılına 30 mıń tonna altıngurgurt gazı ustap qolinmoqda,

Dúnyada Reykyavik (Islandiya paytaxtı ) qalasınıń hawası eń taza esaplanadı. Sebebi bul qala daǵı kommunal xojalıqta ulıwma janar may isletilmay, termal suwdan paydalanıladı.

Qalalardıń pataslanıwında hár qıylı taslandıqlar hám yogoch islew kárxanalarınan shıqqan shıǵındılardı qosıw da úlken rol oynaydı. Qalalardı taza saqlaw ushın taslandıqlardı yoqmasdan, olardı utilizaciyalaw yamasa qaladan sırtdaǵı awıl xojalıǵına jaramsız jerlerge yamasa tereńchalarga tastap, ústin topıraq menen jasırıp rekultivatsiya qılıw kerek. Kóbirek shıǵındı shiǵarılatuǵın aǵash islep shıǵarıw kárxanalarında shıǵındılardı yoqmasdan, qayta islewge ótiw kerek.

Sanaat obiektlerin geografiyalıq jaǵdayǵa qaray jaylastırıw

zárúrli áhmiyetke iye. Bunda sanaat obiektleri hám iri kommunal kárxanaları bólek sanaat zonasında úy jay jerlerinen sırtda bolıwı kerek. Sonıń menen birge, samaldıń baǵdarı turaq-jay zonasınan sanaat zonası tárep esadigan bolıwına da ámel qılıw kerek, Keri jaǵdayda, sanaattan shıqqan shań, qurım hám gazlar turaq-jay zonası

tárep samal arqalı esib kelip, hawanı pataslaydı. Turaq-jay zonası menen sanaat zonası arasında keńligi 100 metrden bir neshe kilometrgeshe keletuǵın jasıl ósimliklerden ibarat sanitariya qorǵaw zonası bolıwı jaqsı nátiyje beredi. Hawasın taza saqlawda avtotransport

gazların kemeytiw asa zárúrli bolıp tabıladı. Avtotransport hawaǵa oǵada

zıyanlı gaz shıǵaradı. Eger avtomabillar ornıń qolay, gaz shıǵarmay-digan elektromobillarga eriwilsa, ol halda atmosferanıń talay taza saqlanbshiga erisiw múmkin.

Házirgi dáwirde dúnyada elektromobillardan keń paydalanılıp atır, Angliyada olardıń sanı 10 mıńnan asıp ketken. Usı waqıtta elektromo-billaning bir neshe tájiriybe úlgileri islep shıǵılǵan. Olar elektr tokı menen islegenligi sebepli, atmosferaǵa derlik shań hám uwlı zatlı gazlardı shıǵarmaydı.

Qala hawasınıń taza saqlawda atmosferaǵa kem gaz shıǵaratuǵın, geweklestirilgen propan, Butan gazlarınan paydalanıw unamlı nátiyje beredi. Bunda gazdıń tolıq janıwı sebepli atmosferaǵa uwlı zatlı elementlar kem shıǵadı jáne bul processni ámelge asırıw júdá arzanǵa túsedi. Mısalı, Tashkent qalasında (ZPAP) taksiler 1978 jıldan beri benzin ornına jabılasına quyiltirilgan propanbutan janar maysı menen islewge ótken.

Geweklestirilgen gaz benzinge salıstırǵanda 2-3 ret arzanǵa túsedi hám atmosferaǵa júdá kem uwlı zatlı elementlar shıǵaradı. Avtomobillerdi gaz tiykarında islewi (benzinde islewge salıstırǵanda ) nátiyjesinde porshenlar — 37, vallarning jeyilishiga 50-70 procentke azayadı. Braziliyada avtomobiller benzin menen emes, bálki spirt menen júrip atır. Nátiyjede, bul bir tárepden aydawshılar ushın talay arzanǵa túsip, olardıń aqshası tejalishiga alıp kelse, ekinshi tárepden bolsa átirap -ortalıqqa uwlı zatlı gazlardıń shıǵarılishining keskin azayıwına alıp kelip atır.

Avtomobilden shıǵıs gazdıń atmosfera daǵı muǵdarı, sonıń menen birge joldıń keńligine kóre hawasınıń alısıp turıwına, avtomobil aǵımı qala arteriyaları boylap to'xtovsiz háreket etiwge de baylanıslı. Eger kóshe kesispesilerde avtomobiller toplanıp qalsa, sol orında uwlı zatlı gazlar úlkenlew toplanıp qaladı. Shunnng ushın da serqatnov kóshelerde avtomobil tunellari, kópirler hám jolawshılar ushın jer astı ótiw jayları qurılǵan. Tájiriybelerden sol zat ekenin aytıw kerek, avtomobil tunellari hám kópirleri qurılgach, usı maydanlarda olar qurılıp jumısqa tushgunga shekem bolǵan dáwir salıstırǵanda uglerod oksidiniń konsentraciyası 4 márte azayǵan.

Qalalar jaǵdayın taza saqlawda tranzit kóliklerin qala kóshelerine qoymaw, olardı qala átirapındaǵı aylanba jol halqasın tashkil etip, ótkerip jiberiw unamlı nátiyje beredi.

Sonıń menen birge, avtotransport serqatnov bolǵan kósheler átirapında ósimlikler egilgen jasıl maydanlar shólkemlestiriw zárúr. Sebebi jasıl maydanlar avtomobillerden shıqqan uwlı zatlı gazlardı yutib turıwdan tısqarı, waǵırlın da keskin azaytadı.

Aqır-aqıbetde, qalalar hawasın taza saqlaw ushın jámiyetlik transportınıń elektroenergiya tiykarında islep, atmosferanı pataslamaydigan túrlerinen metro, trolleybus, tramvaydan paydalanıwǵa ótiw orınlı bolıp tabıladı.

Qalalardı taza saqlawda qalalar hám sanaat oraylarında hawanıń tazalıǵın úzliksiz qadaǵalaw etip turıw zárúrli áhmiyetke iye. Usınıń sebepinen, kópshilik qalalar hawasınıń jaǵdayın úzliksiz qadaǵalaw etip turıladı. Úlken qalalar hawasınıń jaǵdayın sutkada 3-4 ret kuzatilib, ólshep turıwshı birtalay punktler bar. Atap aytqanda, Sankt-Peterburg aymaǵında 40 ta, Moskvada 30 dan artıq, Tashkent qalasında 14 gúzetiw punktleri ámeldegi bolıp, olarda úzliksiz ravushda hawadan úlgi alınıp, onıń quramındaǵı gaz hám puwning muǵdarı, qáwipli elementlardıń konsentraciyası tekserip turıladı.

Tashkent qalası hawasınıń sofligi 1966 jıldan baslap qadaǵalaw etiledi. Bir jılda Tashkent hawasınıń quramı 45 mıń retge shekem, bir kúnde bolsa 124 retten artıq analiz etiledi, eger hawa quramı pataslanıwı normaınan asıp ketsa, ol halda tezlik penen onıń aldın alıw ilajları kóriledi.

Terekler, putalar, guller hám ot qala ishindegi shańdıń 80 payızın, sulfat angdridning 60 payızın ustap qaladı. Sol sebepli Qalalar daǵı parklar, hiyobonlar, baǵlar, kósheler shetindegi terekler qala hawasın tazalap turıwshı «sanitarlik» wazıypasın atqaradı.

1 gektar qaraǵayzor 32 tonna shańnı yutib qalsa, 115 jaslı buk 45 tonna shańnı, bir top shınar bolsa 45 t den artıq shańnı japıraqlarında ustap qaladı.

Sonday eken, shań kóp bolǵan qala hám sanaat oraylarında kóbirek keń bargli ósimlikler, atap aytqanda shınardı egiw jaqsı nátiyje berer eken.

Jasıl ósimlikler hawanı shań hám gazlardan tazalawdan tısqarı, taǵı atmosferaǵa hidli ushqısh organikalıq elementlar - fitonsidlarni ajıratıp shıǵaradı. Fitonsidlar bolsa maydanı daǵı kóplegen patogen bakteriyalar, zamarıqlar hám hátte zıyanlı shıbın-shirkeylerdi óltirip, hár qıylı kassalıqlardıń aldın alıp turıwshı sanitarlik rolin oynaydı.

Maǵlıwmatlarǵa kóre, kóp hám jan basınaǵa 10 m2 den artıq ósimlikler tuwrı keletuǵın qalada jasıl ósimlik kem hám jan basına 2 m2 den kemrek muǵdarda tuwrı keletuǵın qalalarǵa salıstırǵanda adamlardıń ólimi 1, 5 márte kem.

Sonday etip, jasıl ósimlikler atmosfera hawasın taza saqlawdan tısqarı, adamlarǵa psixofiziologikalıq tásir etip, olarǵa estetik zawıq da baǵıshlaydı. Sol sebepli, awıl hám qalalarımızda jasıl ósimlik maydanın múmkinshiligi barınsha kóbirek keńeytiw zárúr.

Házirde Orta Aziya hám Kazaxstan qalaları ishinde jasıl ósimlikler maydanınıń úlkenligi tárepinen Bishkek hám Almati qalaları aldınǵı orınlarda barıp atır. Almatida hár bir kisige 100 m2 ko'kalamzor (jasıl ósimlik) maydan tuwrı keledi. Moskvada bolsa bul kórsetkish 25 m2, Bokuda 2. 5 m2, Kiyevda 18, 7 m2, ni quraydı. Nyu-York qalasında bolsa jan basına 8, 6 m2 maydom tuwrı keledi (Danilova, 1978).

1992 y maǵlıwmatlarına kóre, kisi basına Moskvada 40 m2, Londonda 28 m2, Stokgolmda 68 m2, Marselda 40 m2 ko'kalamzor maydan tuwrı keledi.

Urbanizasiya procesiniń jedellesiwi, megapolis qalalardıń kóbeyiwi, xalıq sanınıń ósiwi nátiyjesinde jámiyetlik transportına bolǵan talap hám mútajlik jıl sayin asıp barıp atır. Bul bolsa, óz gezeginde, jámiyetlik transportı xızmeti sapasın asırıw, mádeniyatın kóteriw, onı búgingi dáwir hám jaǵdayǵa maslastırıwdı talap etpekte. Prezidentimiz tarawdıń kishi hámeldarları aldına jámiyetlik transportın tu’pten reformalaw, mámleketimizdiń rayon hám qalalarında jámiyetlik transportın rawajlandırıw, aymaqlardıń oǵan bolǵan zárúriyatın qandırıw, transport infratuzilmasini shólkemlestiriw, transport -logistika máselelerine ilimiy tárepten jantasıw, atap aytqanda, shet el tájiriybeni úyreniw, tarawǵa zamanagóy kadrlardı tayarlaw hám qosıw wazıypaların qoydı. Áne sonday wazıypalardan kelip shıǵıp, Tashkent mámleket transport universiteti qánigelerine jámiyetlik transportınıń búgingi jaǵdayı, xalıq aralıq tájiriybe, tarawdaǵı ámeldegi máseleler, olardıń sheshimine ilimiy jantasıw, tálim dárgayında maman qánigeler tayarlaw boyınsha ámelge asırılıp atırǵan ilajlar jónindegi sorawlar menen shaqırıq etdik.

— Analizler búgingi kúnde jámiyetlik transportınan nátiyjeli paydalanıw menen baylanıslı bir qatar máseleler óz ilimiy sheshimin kutayotganini kórsetip atır. Atap aytqanda, xalıqqa xızmet kórsetiwshi transport quralları parkini jańalaw hám olardan paydalanıw dárejesin asırıw, jolawshı tasıw ǵárejetleri hám avtomobillerdi isletiw kórsetkishleri ortasında aqılǵa say sáykeslik ornatıw, jámiyetlik transportınan paydalanıw tariflarining negizsiz ósip ketiwine jol qoymaw sıyaqlı zárúrli máseleler usılar gápinen bolıp tabıladı.

Respublikamız aymaǵı keń, xalıq sanı artpaqtası asnosida olar jasawshı úlken-kishi punktler sanı da barǵan sayın kóbeyip barıp atır. Aldımızda xalıq punktlerin rayon hám qala orayları menen baylaw jańa jónelisler shólkemlestiriw, jónelislerde jolawshılar aǵımı hám ekspluatasiya sharayatına uyqas háreket quramın qáliplestiriw sıyaqlı wazıypalar turıptı. Sonıń menen birge, jolawshılarǵa qolaylıq jaratıw, tasıw hám texnikalıq xizmet kórsetiw processlerin qamtıp alıwshı operativ informaciya sistemasın qáliplestiriw, xalıqtı belgilengen jónelislerde jol infratuzilma ob'ektleri menen támiyinlengenlik dárejesin asırıw hám de jolawshı transportı xızmeti kórsetiwshi kárxanalar xızmetkerleri mamanlıǵın asırıwdı jáne de jetilistiriw zárúr.

Transport universitetinde usı máseleler sheshimine qaratılǵan ilimiy izertlew jumısları bazası qáliplestirilgen. Professor -oqıtıwshılar hám izertlewshilerdiń tárepinen sistemalı ilimiy jumıslar ámelge asırılıp atır.

Búgingi kúnde aldıńǵı mámleketler tájiriybesinen kelip shıǵıp, iri qalalar hám olardıń aglomerasiyasi, shet xalıq punktlerin rayon orayları menen baylaw jámiyetlik transportı baǵdarların ashıwda mámleket hám jeke seriklik ámeliyatın keń engiziw kerek. Mısalı, awıllar menen rayon orayın baylaw jónelislerdi ashıwda háreketdegi quramdı satıp alıw, jónelis boylap bándirgiler hám basqa infratuzilma ob'ektlerin jumısqa túsiriw, olardı informaciya ekranları menen úskenelewdi kishi biznes wákillerine málim bir jeńillikli shártlerde beriw jolawshılarǵa waqıtında hám sapalı transport xızmeti usınıwdı támiyinleydi.

Buǵan baylanıslı bir gruppa tájiriybeli professor -oqıtıwshılar tárepinen tayarlanıp atırǵan “Mámleket hám jeke biznes serikligi tiykarında rayon (qala ) jámiyetlik transportın rawajlandırıw programmasınıń nomerlestirilgen modeli” temasındaǵı iri joybar juwmaǵına etay dep qaldı. Joybar programmalıq áhmiyetke iye bolıp, ol respublikamizning barlıq awılları menen rayon orayları ortasında jámiyetlik transportı iskerligin jolǵa qoyıwdı maqset etken. Bul programmanı ámelge asırıw asnosida tolıq jeke kapitaldı qosıw arqalı 1000 ǵa jaqın jańa jónelislerdi ashıw hám barların optimallastırıw esabına 20 mińnen aslam jańa jumıs ornı shólkemlestiriw múmkinshiligi payda boladı.

Awıllarda jámiyetlik transportı áhmiyetin asırıw esabına hár bir jóneliske investorlarni tartıwǵa erisiw múmkin. Jańa ashılatuǵın barlıq jóneliste tasıw procesi birden-bir elektron platformada, avtomatlastırılgan tárzde shólkemlestiriledi. Jolawshılar ushın mobil' qosımshalar, sanalı (smart) bándirgiler, jergilikli operatorlardıń óz-ara autsorsing, insorsing operasiyalarini operativ ámelge asırıw platformalari operatorlar iskerligi, xizmet kórsetiw sapasın jaqsılaydı, bahalaw processinde korruptsiya hám insan faktorı tásirin jónge salıw etedi. Eń áhmiyetlisi, jolawshılarǵa kerekli kólemde, qaltabop, kepillik berilgen hám sapalı transport xızmeti kórsetiwdi támiyinleydi.

Tashkent mámleket transport universiteti kafedra basqarıwshıı, ekonomika pánleri doktorı, professor :

— Mámleketimiz basshısı tárepinen Tashkent mámleket transport universiteti iskerligin tarawdaǵı reformalar menen uyqaslastırıw, professor -oqıtıwshı hám studentlerdi bul processga keń qosıw boyınsha kórsetpe berilgeni buǵan baylanıslı ámelge asırilatuǵın jumıslarǵa jáne de juwapkershilik menen jantasıwdı talap etedi.

Sol orında tarawǵa maman kadrlar tayarlaw máselesi jóninde bólek toqtalıp ótpekshimen. Joqarı oqıw jurtımızdaǵı “Transport logistikasi” kafedrası búgingi kúnde tekǵana universitet, bálki respublika kóleminde jolawshı transportı logistikasi, sonday-aq, jámiyetlik transportı iskerligin shólkemlestiriw baǵdarında joqarı maǵlıwmatlı ilimiy-pedagog kadrlar tayarlawshı baza esaplanadı.

Universitetimizde bıyılǵı jılda “Logistika” ilimiy-oqıw orayın shólkemlestiriw joybarlastırılǵan. Oray óziniń ilimiy hám oqıw iskerliginde shet mámleketler hám respublikamızdaǵı aldıńǵı logistika ilimiy mektepleri, etakchi logistika kompaniyalarınıń kóp jıllıq tájiriybesi hám jetiskenliklerine tayanadi.

Oray quramında virtual logistika hám cifrlı texnologiyalar (bólek kompyuterli klass hám programmalıq támiynatlar ), 3 D logistika, júk hám jolawshı tasıw processinde innovasion texnologiyalardı qóllawdı aktivlestiriw maqsetinde laboratoriyalar shólkemlestiriledi. Oray jardeminde universitettiń mámleket hám jergilikli húkimet hám de iri xojalıq basqarıwı shólkemleri menen jámiyetlik transportı infratuzilmasini rawajlandırıwǵa qaratılǵan joybarlar islep shıǵıladı. Jolawshı transportı logistika klasterleri hám ekotizimlarini qáliplestiriw hám basqarıw boyınsha joybarlardı islep shıǵıw hám de ekspertizadan ótkeriw, júk hám jolawshı transportı iskerligi ushın informaciya resurslarini jaratıw hám qollap-quwatlaw, transport logistikasini rawajlandırıwǵa tiyisli nızamshılıq ǵayratları menen shıǵıw, transport logistikasida strategiyalıq qararlardı qabıllaw ushın tasıw ózine túser bahası, tariflar, valyuta parametrleri ózgeriwine maslasıwshı transport ortalıǵın jaratıw boyınsha prognozlardı tayarlaw moynımızdaǵı aktual wazıypalar bolıp tabıladı.

Batır ABDULLAEv, texnika pánleri boyınsha filosofiya doktorı, dosent:

— Iri qalalarda transport aǵımı joqarı bolıwı esabına tirbandlik payda boladı. Bul bolsa avtobuslarning belgilengen reys kesteinen shıǵıp ketiwine, háreket intervalınıń aynıwına, bándirgilerde jolawshılardıń kútip qalıwına sebep boladı.

Bunday jaǵdaylarda, tuwrısıda, rawajlanǵan mámleketler tájiriybesine shaqırıq etiledi. Mashqalalardıń sheshimi retinde házirgi kúnde rawajlanǵan mámleketlerdiń iri qalaları, mısalı, Kuritiba (Braziliya ), Istanbul (Turkiya ), Manxetten (AQSH) hám basqa qalalarda “BRT” (Bus rapid transit — Tezjurer avtobus) sisteması keń qollanılıp atır.

ministrler Mákemesiniń 2020 jıl 16 mart daǵı sheshiminde Tashkent qalasınıń Ferǵana jolı kóshesinde operativ avtobus reysin shólkemlestiriw maqsetinde tájiriybe jol menende arnawlı koridor (BRT) ni ámelge asırıw maydanınan eń jaqsı usınıslardı tańlap alıw, 20 ta zamanagóy elektrobus hám olardı quwatlaw úskenelerin satıp alıw belgilengen. Bunday sistemanıń qatar ábzallıq tárepleri bar. Birinshiden, avtobus bólek jolda háreketlangani sebepli tirband jaǵday júzege kelmeydi, ekinshiden, aydawshı yo'lkira toplaw ushın shalǵımaydı. Sebebi yo'lkira aldınan ámelge asıriladı : jolawshı oǵan bándirginen turniket arqalı shıǵadı.

“BRT” sistemasın qóllaw jámiyetlik transportı ózine tartatuǵındorligini, jumıs natiyjeliligi hám isenimliligin asıradı, transport tirbandligi, shawqım, átirap -ortalıqqa shiǵarılatuǵın uwlı zatlı gazlar muǵdarı, janılg'i sarpın azaytadı.

Biraq sonı aytıp ótiw kerek, “BRT” sistemasın qalanıń barlıq kóshelerinde qollap bolmaydı. Usı sistemanı qóllawda joldıń reys bólegi keńligi, odaǵı transport quralları háreketi jedelligi, payda bolıwı múmkin bolǵan transport tirbandligi, jolawshılar aǵımı sıyaqlı kórsetkish hám faktorlar tiykar etip alınadı. “BRT” sisteması jolawshılar, transport quralları, piyadalar aǵımı háreketi baǵdarı, jedelligi, tezligine tásir kórsetetuǵın dárejedegi iri joybar esaplanadı. SHu sebepli, usı sistemanı qala aymaǵınıń qalǵan barlıq jámiyetlik transportı jumısı menen muwapıqlastırıw kerek. Bul, álbette, talayyin quramalı másele.

Quramalılıǵı sonda, jolawshılardıń da, transport qurallarınıń da, piyadalardıń da háreket kórsetkishlerine (baǵdarı, muǵdarı, tezligi hám taǵı basqa ) júzege keliw múmkin bolǵan túrli itimallı jaǵdaylar óz tásirin kórsetedi. Yaǵnıy, ápiwayılaw etip aytqanda, keyingi bándirginde avtobusga neshe jolawshı shıǵıwshı, erteń qar yamasa jawın yog'sa, jóneliste jolawshılar aǵımı qansha muǵdarǵa asadı yamasa azayadı, “Paxtakesh” stadionida xalıq aralıq dárejedegi futbol jarısı ótkeriliwi qaysı jónelislerde jolawshılar sanın asıradı, qaysı jónelislerde azaytadı, degen sorawlarǵa arnawlı algoritm, esaplaw modeli tiykarında juwap tabıladı.

Transport reysi máselelerin sheshiwde zamanagóy texnologiyalar zárúrli orın tutadı. Ilgeri jáhán tájiriybesinde megapolis qalalarda hár 10 jılda jolawshılar aǵımı úyrenilar edi. Házirgi kúnde buǵan derlik hájet qalmadı. Sebebi jámiyetlik transportı ushın birden-bir tólew kartalarınıń engiziliwi usı mashqalaǵa sheshim bolıp atır. Ekenin aytıw kerek, Tashkent qalasında jámiyetlik transportınıń bir neshe túri ushın birden-bir tólew kartası engizilip atır. Bul, óz gezeginde, jolawshılar aǵımı, baǵdarı, kólemi hám basqa kórsetkishlerdi waqıt kesiminde (onlayn) anıqlaw imkaniyatın jaratadı. Bunıń nátiyjesinde jámiyetlik transportı jumısın joybarlaw ańsatlashadi.

Usı sistema jumısqa tolıq túskeninen keyin qalanı transport menen júklengenlik dárejesin aymaqlar kesiminde bir ırǵaqta bólistiriliwine erisiw, yaǵnıy jolawshılar aǵımın basqarıw múmkinshiligi payda boladı. “Qızıl”, “sarı”, “jasıl” aymaqlar boyınsha bólek tariflar engiziw, yo'lkirani qalanıń oraylıq bólegi ushın qımbatlaw, oraydan chetlashgan tárepke arzanlaw qılıw múmkin.

Kópshilik qala hám awıllarda jolawshı transportı reysin jaqsılaw haqqında sóz ketkende, álbette, velosipedden paydalanıw boyınsha da gápiriladi. Sebebi ol hár tárepleme paydalı hám nátiyjeli transport quralı esaplanadi.

Dúnyadaǵı bir qatar aldıńǵı mámleketlerde jámiyetlik transportın rawajlandırıwda velotransport sisteması jolǵa qoyılǵan. Shet el degi áne sol aldıńǵı velotransport infratuzilmasining rawajlanıw tájiriybelerin analiz qılıw hám olardı mámleketimiz ámeliyatında qóllaw aktual esaplanadı.

Qısqa aytqanda, jámiyetlik transportın rawajlandırıw keń qamtılǵan másele bolıp, ol bir waqtıniń ózinde de ilimiy, de ámeliy tárepten jantasıwdı talap etedi. videoselektor jıynalısında mámleketimiz basshısı bergen kórsetpe hám ilajlardı tez hám sapalı ámelge asırıw jaqsı nátiyje beriwi, shubhasız.

Ózbekstan Respublikası Joqarı Jıynalısı Nızamshılıq palatası Sanaat, qurılıs hám sawda máseleleri Komitetiniń 2016 jılǵa mólsherlengen nızam dóretiwshiligi hám qadaǵalaw -analiz jumısları Programmasına muwapıq " Avtomobil transportı salasındaǵı nızamshılıǵın jetilistiriw: jaǵdayı hám keleshekleri" temasındaǵı konferenciya o'zkazish rejelestirgen. Sol munasábet menen usı jıldıń 13 hám 18 aprel kúnleri Joqarı Jıynalıs Nızamshılıq palatasında " Avtomobil transportı salasındaǵı nızamshılıǵın jetilistiriw: jaǵdayı hám keleshekleri" temasındaǵı konferenciya o'zkazish rejelestirgen. Sol munasábet menen bul ilajnı o'zkazish hám oǵan tayarlanıw máselelerine baǵıshlap jumısshı toparınıń jıynalısı bolıp ótti.

Jumısshı gruppa aǵzaları usı konferenciyaǵa tayarlanıw, tarawdaǵı ámeldegi máseleler hám olardıń sheshimi hám de sol maydanı daǵı nızam hám nızamosti hújjetleri bazasın jetilistiriw maqsetinde bir qatar usınıslar menen qatnastı jáne bul usınıslar qızǵın talqılawǵa sebep boldı. Atap aytqanda, ilajda jolawshılardıń turmısı, sog'ligi hám buyım-múlkin, jámáát qawipsizligin támiyinlew, jol transportı hádiyseleriniń aldın alıw hám olardan qorǵawlanıw boyınsha qala hám qala átirapı baǵdarlarında transport xızmeti kórsetiwdi jetilistiriw, aydawshılardı medicinalıq kórikten ótkeriw boyınsha turaqlı qadaǵalaw ornatılǵanı aytıp ótildi.

Jumısshı gruppa jıynalısında avtomobil jolları hám qala kósheleriniń buzılǵan aymaqların, bándirgilerdi remontlaw, jol belgileri, birinshi dárejeli tosıqlar ornatıw boyınsha kemshiliklerdi saplastırıw jumısları atqarılıwın turaqlı qadaǵalawǵa alıw IIB YXXB, mámleket jol keńseleri hám komunnal xojalıqlarına júkletilganligi jazıp qoyıldı.

Ózbekstan avtomobillerinde halqaro tashuvlarni keńeytiw, bul jóneliste xızmet kórsetetuǵın transport kárxanaları menen baylanıslı máseleleri, usınısları hám tarawdı jetilistiriw hám de Ózbekstan Respublikasınıń " Avtomobil transportı tuwrısında" gi nızamı hám nızamosti hújjetlerine ózgertish, qosımshalar kirgiziw maydanınan usınıslar esitildi. Atap aytqanda, avtomobil transport salasın avtomobil jollarısız oyda sawlelendiriw etip bolmawinen kelip shıqqan halda, konferenciya jumısshı toparı quramındaǵı " O'zavtoyo'l" AK wákilleri de buǵan baylanıslı ózleriniń usınısı menen shıǵıwdı. Atap aytqanda, tarawdıń qánigeleri tárepinen respublikanıń ıqlım sharayatından kelip shıǵıp, avtomobil jollarınan aqılǵa say paydalanıw hám de olardı texnikalıq saz ásbapları jaǵdayda saqlawdı támiyinlew maqsetinde musallatlı transport qurallarınıń háreketin sheklew boyınsha nızamosti hújjetlerin jáne de jetilistiriw, buǵan baylanıslı xalıq aralıq tájiriybeni tereń úyreniw máselesine bólek itibar qaratildi.

Sonıń menen birge, jıynalıs dawamında xalıq hám shólkemlerge hám de júk tasıwshı transport xızmeti kórsetiwshi kárxana basshıları, háreket qawipsizligin támiyinleytuǵın juwapker xızmetkerlerdiń mamanlıǵın asırıw máselelerine de kelisip alındı.

Usı konferenciyaǵa tayarlanıw, tarawdaǵı ámeldegi máseleler hám olardıń sheshimi hám de sol maydanınan nızam hám nızamosti hújjetleri bazasın jetilistiriw tuwrısında oy-órisler bildirildi.

ministrler Mákemesiniń 2017 jıl 25 apreldegi №237-sanlı sheshimi menen mámilege shıǵarılıp atırǵan dóngelekli transport qurallarınıń qawipsizligi tuwrısındaǵı Ulıwma texnikalıq reglament tastıyıqlandi. Hújjet 1 may kúni daǵaza etildi hám 6 aydan keyin kúshke kiredi.

Hújjettiń ámel etiwi tastıyıqlanǵan dizimge kóre dóngelekli kólikler ushın ámel etedi hám tómendegi transport qurallarına tiyisli emes:

- tegis jolda konstruktiv tezligi 25 km/soatdan aspaytuǵın yamasa olardıń tezligi sol bahadan aspawı nızamshılıqta belgilep qoyılǵan kólikler;

- tek ǵana sport jarıslarında qatnasıw ushın mólsherlengen kólikler;

- islep shıǵarılǵan sánesinen 30 hám onnan artıq jıl ótken L hám M1 qatlamı daǵı, sonıń menen birge, kommerciyalıq júkler hám jolawshılar tasıw ushın qaratnmagan, islep shıǵarılǵan sánesinen 50 hám odan artıq jıl ótken M2, M3 hám N qatlamı daǵı kólikler;

- diplomatik hám konsullik wákilxanaları, Ózbekstan tárepinen imzolangan xalıq aralıq shártnamalar yamasa xalıq aralıq huqıq normalarına kóre jeńillikler hám immunitetlerge iye xalıq aralıq (mámleketlikleraro) shólkemler, sonıń menen birge, sol wákilxanalar (shólkemler) dıń xızmetkerlerine hám de olardıń shańaraq aǵzalarına tiyisli kólikler;

- joqarı júk kóteriw qábliyetine iye bolǵan jol tańlamas transport quralları.

Ulıwma qawipsizlik talaplarınan mına nárseni ayrıqsha atap kórsetiw múmkin, transport quralları (ayırım jaǵdaylardan tısqarı ) mámleketimizdiń mo''tadil hám suwıq, qurǵaqlay tropik ıqlımı sıyaqlı tábiy-ıqlımlıq sharayatlarına muwapıq bolıwı kerek.

Bunnan tısqarı, óndiriste ozon qatlamın yemiruvchi elementlar (olardıń dizimin ministrler mákemesi tastıyıqlaydı ) den paydalanıwǵa, sonıń menen birge, aldın paydalanılǵan strukturalıq bólimlerden soǵıwǵa (tek jeke paydalanıw ushın tayarlanatuǵın transport quralları bunnan tısqarı ) tıyım engizilgen.

Rul basqarıwı oń tárepte jaylasqan transport quralların islep shıǵarıw da qadaǵan etilgen.

Mámilege shıǵarılıwda ornatılǵan talaplarǵa sáykes keliw tómendegi tártipte tastıyıqlanadi:

- transport quralları ushın (shassi) — transport quralı túri (shassi) ni maqullaw — ceriyali islep shıǵarılıp atırǵan transport túri ushın 3 jılǵa rásmiylestiriledi, transport quralları (shassi) partiyası ushın — ámel qılıw múddeti shegaralanbaǵan.

- ayırım transport quralları ushın — muwapıqlıq sertifikatı menen.

Transport quralları (shassi) dıń muwapıqliligini bahalaw «O'zstandart» agentliginiń sertifikatı boyınsha akkreditatsiyalangan organlar tárepinen ámelge asıriladı.

Kórsetip ótilgen qawipsizlik talaplarına muwapıqlıq ushın pútkil juwapkershilik transport quralınıń juwmaqlawshı óndiriwshisi moynına juklenedi.

Qabıl etilgen texnikalıq reglament kúshke kirgach, dóngelekli transport qurallarına talaplardı ámeldegi etiwshi texnikalıq tártipke salıw salasındaǵı normativ hújjetler tolıq muwapıqlastırılgan jaǵdayǵa keltirilgunga shekem texnikalıq reglamentqa qarsı kelmaytuǵın bólimleri ámelge asıriladı.

Hújjet kúshke kirgunga shekem kórsetip ótilgen transport quralları (shassi) ushın alınǵan muwapıqlıq sertifikatları (transport quralı túrin maqullaw ) ol jaǵdayda belgilep qoyılǵan múddet juwmaqlanǵan shekem ámelde boladı.

Bul hújjettiń tolıq teksti, oǵan túsindiriw hám oǵan baylanıslı basqa nızamshılıq hújjetlerine siltemeler menen «Ózbekstan Respublikası nızamchiligi» informacion-qidiruv sistemasında tanısıw múmkin.

Jańa jol háreketi qaǵıydaları tártibi piyada, jolawshı hám aydawshı qawipsizligin támiyinlewge xızmet etedi.

XXI asrga zamanagóy informacion-telekommunikasiya hám rawajlanǵan texnologiyalar asri retinde xarakteristika berilip atır. Haqıyqattan da, búgingi kúnde hár bir shańaraqta kompyuter, uyali telefon hám transport quralları bar. Ásirese, ǵárezsizlik jıllarında jurtımızda informaciya telekommunikasiya texnologiyaları hám avtomobilsozlik sistemasın rawajlandırıwǵa bólek itibar qaratildi. Atap aytqanda, Perzidentimizning mámleketimizdi 2015 jılda sociallıq-ekonomikalıq rawajlandırıw juwmaqları hám 2016 jılǵa mólsherlengen ekonomikalıq programmanıń eń zárúrli ústin turatuǵın baǵdarlarına arnalǵan ministrler Mákemesiniń keńeytirilgen májilisindegi lekciyasında aytıp ótkeni sıyaqlı, " jurtımızda hár 100 shańaraqtıń 42 tasi kiyim-kenshek avtomobillerge iye bolıp, bul bes jıl aldınǵı kórsetkishten 1, 5 esege kóp, 47 ta shańaraq jeke kompyuterler menen támiyinlengen jáne bul dáwirde ósiw 3, 9 eseni quradı. Sonıń menen birge, hár 100 ta shańaraqqa 234 ta mobil telefon tuwrı kelip atır yamasa bul tarawdaǵı ósiw 1, 6 eseni qurap atır. " Usı cifrlardıń ózi-aq mámleketimizde zamanagóy texnologiyalardıń jedel rawajlanıp atırǵanlıǵına ayqın dálil bóle aladı.

Jańa normalar kúshke kiriwi menen avtomatlastırılgan qurallar belgilegen jaǵdaylarda basqarıw protokol strukturaydı. 2015 jıldıń 11 avgustınan baslap foto hám video úskeneleri belgilegen qaǵıydabuzarlıq suwreti tiykarında jaza ilajları qollanılıp atır. Sebebi bul maǵlıwmat basqarıw hújjet menen teń kúshke iye, dep bahalanadı. Keleside járiyma salıw sheshimine foto hám videofiksasiya suwreti materialı qosımsha etilip, elektron hújjet formasında rásmiylestiriledi. Bul hújjettiń nusqası hám qaǵazǵa aylantırılǵan forması pochta posılkası formasında huqıqbuzarga jiberiledi.

Sol orında jańa qaǵıydalardıń jamaot transportına tiyisli bólegine de toqtalıp ótiw kerek. Qaǵıydalardıń transport quralları basqarıwshılarınıń jasını belgileytuǵın 149 -bandi, aydawshılardı tayarlaw tuwrısındaǵı Qaǵıyda talaplarına uyqas túrde jańa tahrirda berildi. Oǵan kóre, " A" taypa daǵı transport quralların basqarıw huqıqın beretuǵın aydawshılıq gúwalıǵın alıwǵa oqıtıp atırǵanlardıń jası oqıwdı pıtırıw waqtında 16 jas, " v" hám " S" taypa daǵı aydawshılıqqa oqıtıp atırǵanlardıń jası, oqıwdı pıtırıw waqtında 18 jas, " D" hám tramvay, trolleybusni basqarıw huqıqın beretuǵın aydawshılıq gúwalıǵın alıwǵa oqıtıp atırǵanlardıń jası oqıwdı pıtırıw waqtında 21 jas bolıwı kerek.

Transport quralları kúnniń jarıq waqtında da shıraların jaǵıp júriwleri kópshilikti itibarın tartıwı tayın. Jańa tahrirdagi qaǵıydalarda áne soǵan da itibar qaratildi. Keleside shólkemlestirilgen túrde adam alıp ketip atırǵan, jolawshılar tashiyotgan avtobuslar, mikroavtobuslar, sonıń menen birge, motosikl hám mopedlar qawipsizlikti támiyinlew ilajların kúsheytiw maqsetinde kúnniń yoruq waqıtlarında da jaqındı yorituvchi shıraların jaǵıp júriwleri shárt. Qolaversa, háreket qawipsizligin támiyinlew ushın jolawshı tashiyotgan transport qurallarınıń dóngelek, shinasida qandayda bir buranda etispese yoxud diskında jarıq bolsa háreket qadaǵan etiledi. Sonıń menen birge, salon ishindegi jaqtılandıriw shıraları islemese de háreket qadaǵan etiledi. Transport quralın óndiriwshi zavod tárepinen názerde taza dawıs singnallari (vozdushka) ornatıw da qaǵıydaǵa qılap esaplanadi. Bunnan tısqarı jamaot transportında aydawshına salon ishindegi orqani kórsetiwshi aynalar ornı, forması hám de qatlamı ózgergen bolsa yoxud konstruksiyada názerde taza sıyaqlı ornatılsa da háreketleniwge ruxsat etilmeydi. Jańa tahrirdagi eń zárúrli ózgerislerden taǵı biri jamaot transport jardeminde 2 órt óshiriw quralı ámeldegi bolıwı talap etilip atır. Bul, álbette, transport, aydawshı hám jolawshılar qawipsizligin támiyinlewge qaratılǵanlıǵı menen áhmiyetli bolıp tabıladı.

Jıynalısta talqılaw etilgen ekinshi - 2015 jıl dawamında " GPS" sisteması arqalı anıqlanǵan qodiabuzarliklar boyınsha kárxanalarǵa jiberilgen xatlar atqarıwı talqılawına oida másele maydanınan gápirgan Ónim Xolmatov qala jolawshı tasıw sistemasına qollanıw etilgen transport quralların aralıqtan baqlaw sisteması - " GPS" tekkerlari tárepinen anıqlanǵan kemshilikler hám olardı saplastırıw ilajlar jóninde kompaniya tarmaq kárxanaları direktorlarınıń ıqtıyar boyınsha orınbasarları hám de háreket qawipsizligi bólimi basshılarına kerekli kórsetpeler berdi.

Jıynalıs sońǵında talqılaw etilgen máseleler maydanınan tiyisli kórsetpe, múddeti anıq belgilengen wazıypalar hám de bildirilgen usınıs hám oy-pikirlerdi inosbatga alǵan keńeytirilgen jıynalıs protokolı qabıllandı.

Qısqa aytqanda, jańa tahrirdagi " Jol háreketi qaǵıydalari" 186 banddan ibarat bolıp, jollarda háreketleniwde aydawshı, jolawshı hám piyada havfsizligini támiyinlewge xızmet etedi. Buǵan baylanıslı " Toshshahartransxizmat" AKning arnawlı buyrıǵı qabıl etińb, jumısshı komissiya iskerlik basladı. Áhmiyetlisi, jańa nızam hám qaǵıydalar úzliksiz targ'ib-tashviq etińip atır. Olar tek jaqsı islikke xizmet etiwi shubhasız.

Qala transportı texnikalıq buyımları tiykarǵı elementlerine jol tarmaqları, transport quralları hám olardı saklash, tazalaw, elektr támiynatı kurilmalari, transport quralları háreketin tártipke salıw jáne onı ekspluataciya etiwdi boshkaruvchi arnawlı buyımları kiredi.

Ha’zir ayırım úlken qalalar oraylıq aymaqlarınan tramvay shet aymaqlarǵa chikarib jiberilgen. Birpara kútá úlken qalalerden (Parij, London) bolsa tramvaylar ulıwma chikarilib jiberilgen. Biraq sonı eslatmok zárúrki, kúsha yullari passajir kólikleri arasında eń kup passajir tashiy alıw kobiliyatiga iye bulgan eń arxon transport tramvay bolıp tabıladı. Tramvayda tasıw ózine túser bahası xar pass. km ushın 30 -35 sum átirapında bolıp tabıladı. Keleshekte júdá kata qalalerde tez juretuǵın tramvaylarni rawajlandırıw maksadga muvofik bolıp tabıladı.

Sońǵı jıllarda kópshilik qala xalqına trolleybuslar xızmet kilayotir. Xozir trolleyobus járdeminde mámleket ulıwma qala passajirlarining 18, 75 procenti tashilayotir. Tramvayga salıstırǵanda trolleybusning jaqsı tárepi shunndaki, passajirlarni chikarish hám túsiriw jayları tratuarlar janında bolıp tabıladı. vaxolanki, tramvaylarga chikish - tasıw jayları kúshalar urtasida bulib, passajirlarga talay nokulayliklar tugdiradi. Qala kúsha kólikleri ishinde eń kup tarkalgani avtobus transportı bolıp tabıladı.

Jańa avtobus marshrutlarini ashıw kup kapital mablag talap kilinmaydi, ol xar kanday yul sharayatlarında xam shilashi múmkin. Avtobus júdá magistral bulib, xesh kanday kurilmalarga mútáj emes, 100 mıń adamlıq xalqı bulgan qalalerdiń tiykarǵı passajir transportı avtobus bolıp tabıladı. Xozir avtobuslar járdeminde mámleket ulıwma qala passajirlarning 56 protsenti tashilayotir. Avtobus transporttıń tiykarǵı kemshilikleri isletilingen gazlar sostavida zaxarli elementlardıń kupligi, kup shavkin menen islewi, janılgi hám tasıw ózine túser bahasınıń kimmatli bolıp tabıladı. Háreket tezligi keksin asırıw maksadida úlken qalalerde Metropoliten, jer astı tramvay, monorel'ye tranportidan paydalanmokda.

Metropoliten imaratlardı kurish kútá úlken kapital mablag talap etedi. Sol sebepli Metropoliten xalqı 1 mlndan artık qalalerde hám bir saattaǵı passajirlar okimi 25-30 mıń kisi bulgan yunalishlardagina kuriladi. Tiykarınan yullar jer astında kuriladi. Ízlar koleyasi temir yullardagi sıyaqlı 1520 km boladı. Qala passajir kóliklerinde ayniksa avtobus transportına úlken axamiyat berilmokda. Sebebi avtobus marshrutlari ashıw baslanǵısh kapital mablaglarni júdá kem talap etedi. Sol sebepli kishi hám kishlok sharayatına avtobus birden-bir passajir transportı esaplanadi. Avtobus transportı úlesine xozir qala xalqın marshrutli kóliklerde tasıwdıń yarımınan artıǵı tugri keledi jáne bul mikdor keleshekte taǵı usib baradı.

Qala júk tasıw transportı

Qalalerde júk tasıw kúsha hám yullarda isleytuǵın transport quralları járdeminde atqarıladı.

Kárxana hám bazalar ishinde tasılatuǵın júkler hám qala trasnporti ishine kirmaydi.

Qala transportı qurallardıń kupi júk avtomobillerinen ibarat bulib, yullar kópshilik qallarda passajir transportı sıyaqlı aldınan belgilep kuyilgan marshrutlarda islemeydi. Qala júk transportı atqaratuǵın ulıwma júk oborotı qala territoriyasining úlkenligi, jlylashuvi, sanaat kárxanaları hám boshka ob'yektlarning rawajlanǵanlıǵı, xarakteri xamda túrli qıylı yul tusiklari bar ekenligine boglik bolıp tabıladı. Qala júk transportında aymaqlarda hám qala átirapında tasılatuǵın, tashkaridan boshka magistral kólikler keltiretuǵın xamda qala kárxanalarında islep chikariladigan hám tashkariga junatiladigan buyımlar tashiladi. Aymaqlararo hám qala átirapında payda bulgan júklerdi tasıw qala transportı jumısınıń tiykarǵı (turtdan úsh) kismini quraydı, kolgan kismini magistral temir yul hám suw transportı bándirgileri menen boglik júklerdi tasıw iyeleydi.

Qala transportın jáne de rawajlandırıw máseleleri

Qala sharayatında passajir transportı jumısın tashkil etiwdiń uziga tán tárepleri bulib, olar háreket tezligi kem bulishiga sebep boladı. Mısalı, eki kúyiw taxtash jayı arasındaǵı aralıq kem bulishi, transport quralları tez-tez tuxtab islewi, kúshalarda piyadalar háreketi hám chorraxalarda svetafor chiroklari kupligi hám xokazo. Ayırım sırt el mámleketlerinde umum paydalanıw transport quralları háreketin tezletiw ushın olarǵa ayrıqsha polosalar ajratıladı. Lekin yul chorraxalarida svetafor kurilmalari bunday polosalardan paydalanıw natiyjeliligin talay pasayitirib jiberedi.

Háreket tezligin asırıwdıń ámeliy yullaridan biri umum paydalanıw transport quralları háreketin jer astı tunnellariga alıw yamasa ayrıqsha estakada tinidagi biyikliklerge kutarish bolıp tabıladı. Transport quralların jer astı tunnellariga utish bolıp esaplanadı. Ayrıqsha estakada tinidagi biyikliklerge kutarish tez júriwge muljallangan magistral utishni kidiradi hám boshkalar.

Xozir neft' hám gaz islep chikarish sanaat jumısın isenimli transport konveyrisiz ámelge asırıw kiyin. Truboprovod áne sonday tarnsport konveyr bolıp tabıladı. Ol kuplab neft' avtomobil' hám neft' ónimleri, gaz hám boshka buyımlardı islep chikarish jayınnan tutınıw etiw jayǵa jetkiziw ushın xızmet etedi. Truboprovod transportın taǵı bir kancha kattik buyımların xam tasıwda kullanishi múmkin.

Neft' hám ayırım boshka ónimler jiberiw truboprovodlari magistral, kárxanalarǵa keltiretuǵın, neft' bazaları, zavodlar hám koplar ishi truboprovodlariga bulinadilar. Házirgi zaman truboprovod transporttıń texnika bazası talay quramalı hám xilma - xil bolıp tabıladı. Truboprovod transportı texnika buyımları tiykarǵı elementlerine kuyidagilar kiredi, truboprovodlarning uzi, nasos hám kompressor bándirgileri, yuldagi liniya uzellari;

- magistral truboprovod japsar kilib jalǵanǵan hám elektr kuvvatidan muxofaza etiw (izolyatsiya) xamda aloka quralları bulgan trubalardan ibarat esaplanadi. Magistral truboprovodlarga yuldagi túrli qıylı tusiklardan mısalı (dárya, kúl, bugoz, botkok, temir yul, avtomobil' yuli), jer astı yamasa ústinen utkazish kurilmalari xam kiredi. Bunday kurilmalar uuz konstruksiyalarına kura talay quramalı jumıslanadilar;- nasos hám kompressor bándirgileri truboprovodlar orkali suyuk hám gazsimon ónimlerin úlken

basım menen jiberiwge muljallangan bulib, baslanıw bándirgileri hám aralıq bándirgilerine bulinadilar.

- yuldagi liniya uzellariga parallel yamasa kushiluvchi magistralni tutastiruvchi hám olardıń qandayda bir jerin remont etiw vaktida bulib kuyuvchi kurilmalar kiredi.

Nefteprovod hám imaratlar texnikalıq buyımları kompleksine ayırım kurilma hám imaratlar mısalı (neftni gazdan tazalaw, kuyukrok neft' ónimlerin jiberiwden ilgeri qizdırıw, gazların tazalaw hám zárúriyat bulganda ızǵarlıǵın kemeytiw kurilmalari, gazlardı taksimlovchi bándirgiler hám boshkalar) kiredi. Truboprovod transportınıń kemshiliklerine metall sarpınıń kupligi kiredi. Kuvur diametri 24 dyuym bulgan 1 km truboprovodga 123 tonna metall sarplanadı. Metall sarpın tejew maksadida úlken diametrli 1620, 2000, 2500 mm li kuvurlar hám kup qallarda metall urniga polietiliyen hám boshka materiallardan jasalǵan trubalar isletiw kuzda tutıladı. Truboprovodlarning kemshiliklerine taǵı onıń uzatıw sutkada 70-140 km den aspaydı ).

Tema 6. Avtomobil transportı. Onıń texnikalıq iktisodiy qásiyetleri hám rawajlandırıw ilimiy - texnikalıq máseleleri -

Avtomobil transportı texnikalıq buyımları tiykarǵı elementlerine transport quralları, avtomobil yullari hám avtomobil transportı kárxanaları kiredi.

Transport quralı avtomobilllar, tyagachlar, tirkami hám yarım tirkamalardan ibarat bulib, olar xisasiga barlıq kapital mablaglarining 60 -70 % túri kiredi. Avtomobil hám tyagachlar uz yurguzuvchi dvigatellerge iye. Yarım tirkami hám tirkami uz yurguzuvchi dvigatellerge iye bulmagan aravalarda ibarat, olardıń háreketlantirishda avtomobil tyagachlar paydalanadı.

Házirgi kúnde isleytuǵın barlıq avtomobillerdiń tiykarǵı wazıypalarǵa kura kuyidagicha klassifikatsiyalash múmkin;

Avtomobillerdiń tiykarǵı wazıypalarına kura klassifikatsiyasi.

GOST talabına qaray, júk kótere alıwlıq kobiliyati buyicha avtomobiller kuyidagi klasslarga bólinedi; eń kem júk kutaruvchi avtomobiller (0, 5 tonnaǵa shekem); kem júk kutaruvchi avtomobiller (0, 5 ten 2 tonnaǵa shekem); urtacha júk avtomobiller (2-5 tonnaǵa shekem); kup júk kutaruvchi avtomobiller (5-15 tonnadan artık); eń júk kutaruvchi avtomobiller (15 tn. den artık).

Eń kem júk kutaruvchi avtomobiller tiykarınan jeńil avtomobillershassisiga urnatilgan furgon hám nikanlar bolıp tabıladı. Olar pochta yigish yamasa tirkatida, xar qıylı mayda sawda punktleri, bufet hám asxanalar júklerin tasıw hám sol sıyaqlılarda isletiledi.

Avtomobiller hám avtopoyezdlarning maksimal gabarit kolemleri GOST talabına qaray uzınlıǵı 24 metrge shekem, eni 2, 5 metrge shekem hám bálentligi (júk artılgan) 3, 8 metrge shekem kilib shegaranlangan. Avtomobil passajirlarning kuplab tasıwǵa muljallangan avtomobiller bolıp tabıladı hám olar yukorida

GOST talabına qaray kuzovning sigimi buyicha kuyidagicha klassifikatsiya kilinadi; eń kishi avtobuslar (passajirlar sigimi unta urınǵa shekem yamasa gabarit uzınlıǵı 5 metrge shekem); kishi avtobuslar (passajir sigimi 10 -35 orinli yamasa gabarit uzınlıǵı 6, 0-7, 5 metr); urtacha sigimi avtobuslar (passajirlar sigimi 35-60 orinli yamasa gabarit uzınlıǵı 8, 0-9, 5 metr); úlken sigimi avtobuslar (passajirlar sigimi 60 -100 urınlı yamasa gabarit uzınlıǵı 10, 5-12 metr);

Eń úlken sigimi avtobuslar passajir sıyımlılıqı 100 urınnan artık, gabarit uzınlıǵı 12-16, 5 metr. Eń úlken sigimi hám yarım tirkamali avtobuslar passajir sigimi 160 -190 urınlı, gabarit uzınlıǵı -16, 5 m.

Jeńil avtomobiller kuyidagi kursatkichlar buyicha boladı ; silindirlar jumıs xajimi yamasa litraj buyicha; kuzov tipi buyicha. Litraj buyicha jeńil avtomobiller 4 gruppaǵa bulinadi;

1. Eń kishi litrajli 0, 75 l.

2. Kishi litrajli 1, 5 l.

3. Urta litrajli 3, 0 l.

4. katta litrajli 3, 0 l artık.

Kuzov tipi buyicha; yopik kuzovli; ochik kuzovli; ústi ashılatuǵın kuzovli avtomobillerine bulinadi.

Avtomobil' transportı materiallıq - texnikalıq bazası quramına avtomobil yullari xam kiredi. Transport jardeminden paydalanıw natiyjeliligi ámeldegi yullarga hám olardıń xolatiga tikkeley boglik bolıp tabıladı. Yullarining konikarsiz xolati bulishi transport quralları tezligin jáne onıń jumıs unumini keskin pasaytiradi xamda júk hám passajirlar tasıw ózine túser bahasınıń asırıwına sebep boladı.

avtomobil yullari yullardan tashkari kompleks injenerlik kurilmalaridan xam ibarat bulib, bulardıń xammasi avtomobilleriniń yul dawamında, kesheyu-kunduz, iklim injiklariga kapustaay, qáwip - xatersiz, zárúr tezlik hám iktisodiy kursatgichlar menen úzliksiz háreketlanishga muljallangan imaratlar bolıp tabıladı.

Avtomobillerdiń ekskirishi olardıń xızmet múddetine, remontlaw ǵárejetleri hám yullarining xolattiga boglik bolıp tabıladı. Transport quralınıń júk kutarish kobiliyatidan paydalanıw dárejesi xam kup qallarda yul koilamasining xolatiga boglik boladı (1 keste).

YuAB iri qalalarda hám sanaat oraylarında, qalalararo úzliksiz marshrut uzellarda, teńiz hám dárya pristan' hám portları aldında jaylasadı. Ádetde YuAB ımaratlar hám kurilmalar kompleksine bulinadi.

YuAB dıń tiykarǵı wazıypalarda kuyidagilar bolıp tabıladı; júklerdi qalalararo úzliksiz túrde tasıwın tashkil etiw, konteynerlarda mayda júklerdi jetkiziw hám junatish; transportekspluatatsion hám baza operatsiyalardı atqaraıw ;

Uz bazalarında júklew- túsiriw jumısların orınlaw ; kiska aralıqqa tasılatuǵın júklerdi temir yuldan avtomobil' transportına utkazish; júk iyelerinen júklerdi kabul kilib alıw hám olardı iri partiyalarǵa kayta tuplash; júklerdi alıwshılarǵa jetkiziw; kiska vakt dawamında transport quralın uz úy maydanlalarida júk menen birge saklash; kuzovlarini juwıw hám tazalaw ; qalalararo katnaydigan xaydovchilarining xordik chikarishini támiyinlew; transport quralınıń háreket grafigini qadaǵalaw etiwi; tashilgan júk ushın júk junatuvchi menen esap-kitap etiw hám xokazo.

Passajirlar avtobus bándirgileri (PAB) avtomobil' yullarida, kishi qala hám xalıq jasaytuǵınlıq punktlerde kuriladi.

PAB-ni tiykarǵı waziypası qalalararo avtobus alokasi urnatish, passajirlarga hám barlıq yullovchilarga xızmet etiw bolıp tabıladı.

PAB passajirlar jayı hám passajirlarning avtobusga chikishi hám túsiwi ushın ústi yopik perrondan ibarat boladı.

Geyde avtovokzallar hám passajir avtobus bándirgileri temir yul vokzali menen bir orında kuriladi. Bul passajirlar ushın bir transport túrinen ekinshisine utishda kulaylik tugridagi, hám kurilish ǵárejetlerin tejeydi. Bul túrde kútiw zalı, kassalar zalı, bufet, asxana, balalıq passajirlar xanasi bagaj saklash kamerası ulıwma bulishi múmkin.

Avtomobil' transportınıń uziga tán texnikalıq - iktisodiy qásiyetleri.

Avtomobil' transportı bir kancha uziga tán qásiyetleri menen kóliklerdiń boshka túrlerinen ajralıp turadı. Avtomobil' transportı yukori dárejede manevrchanligi sebepli kerekli bazasınan júk kabul kiluvchilar bazasıǵa shekem tikkeley eltib beredi. Bunda júklerdi bir transport túrlerinen boshkachasiga kayta júklewge mútájlik kolmaydi. avtomobil transporttıń kiska aralıqlarda júk hám passajirlar tasıw tezligi temir yul hám suw kólikleridagina salıstırǵanda talay yukori bolıp tabıladı. Júk hám passajirlar okimi kem bulgan jerlerde avtomobil transportı temir yul transportına salıstırǵanda kapital mablaglar sarpın kem talap etedi. Sebebi avtomobiller xar kanday yullarda xam islewi múmkin bulib, arnawlı ızlar yamasa kurilishini talap kilmaydi.

Avtomobil tarsnportlarining boshka transport túrlerine salıstırǵanda abzallıqlarınan taǵı biri sondayki, ol júklerdi xar kanday jayǵa, júk junatuvchi hám júk kabul kiluvchi eń kishi punktlerige shekem jetkezip beredi. Mine sonday avzalliklargacha kura avtomobil transportı maxaliy alokalaridagi úlken axamiyatidan tashkari, magistral temir yul, suw hám xavo transportı ushın xam zárúr kushimcha aloka quralı bulib xızmet etedi.

Lekin avtomobil transportı yukorida kursatilgan ábzaliklariga kapustaay, temir yul hám suw transportına karaganda talay tómen texnikalıq - ekspluataciya kursatkichlariga iye. Taǵı áhmiyetli kemshiliklerden biri - avtomobil transportı xızmetkerleri mexnat ońimdarlıǵınıń tómenligi bolıp tabıladı. Bul qal avtomobil' transportındaǵı transport quralları birligi temir yul hám suw transportidagina salıstırǵanda kem júk kutara (sigdira) alıw yamasa passajirlar sigimi kishiligi menen izoxlanadi. Transport quralı birligine tugri keletuǵın dvigateller kuvvatning úlkenligi yokilgi sarpın asıradı.

Avtomobil' transportınıń taǵı bir áhmiyetli kemshiligi tasıw denerxining úlkenligi bolıp tabıladı. Avtomobil' transportı tasıw denerining úlkenligi, onıń kimatbaxo janılgida islewi, janılgi sarpı kupligi, transport quralı birligi júk kutara alıw yamasa passajirlar sigdira alıwı kobiliyatining kishiligi sebepligi orınlanǵan jumısqa salıstırǵanda tulanadigan jumıs xaki úlkenligi bolıp tabıladı.

Yukorida aytılǵanlarǵa kura, avtomobil transportın kiska aralıqlarda, ayniksa ishki tasıwlarda isletiw maksadiga muvofik bolıp tabıladı.

Avtomobil' transportın jáne de rawajlandırıw ilimiy-texnikalıq máseleleri.

Endigiden jańa alınatuǵın avtomobiller janılgini tejab sarplaytuǵın, kuprok xatersiz katnaydigan, átirap keńislikke zaxarli gazlardı kamrok chikaradigan, boshkarishga kulay, bulishi kerek.

Júk avtomobilleri parki strukturasın jaqsılaw házirgi áhmiyetli texnikalıq-iktisodiy máselelerden biri bolıp tabıladı. Sol sebepli xam avtomobil parki strukturasın jetilistiriw, olardan kup júk kutaradigan qánigelestirilgen hám salmaǵı jeńil avtomobiller salmogini ohirishga ayrıqsha itibar berilmokda.

Avtobuslar parki iri qalalerde islew esabine ámelge asıriladı.

Házirgi kúnde sigimi 420 adamlıq hám odan artık bulgan Mersedess Bens, DEU hám 25-30 sigimi SamKochAvto avtobusslari Uzbekistonni oraylıq qalalerinde yulovchilarga xızmet kursatib kelmokda.

Yul tarmaqları keńeytiw hám rawajlandırıw sanaat, kurilish hám ayniksa kishlok xujaligi tárnekiyoti pátlerin talay tezlestiredi.

Avtomobil yullari háreket qawipsizligin támiyinlew xozir jaxon mikyosidagi favkulotda aktual bulib, xisoblab sonı kursatdiki, dúnyadaǵı jılına avtomobil páleketleri sanı 55 mln.ge shekem jetip barmokda. Nátiyjede shama menen 250 mıń kisi nobut bulmokda hám 10 mln.ga yakin kisi ziyanlanmokda.

Xozir háreket qawipsizligin támiyinlew mashqalasın tiykarǵı eki yunalishda xal etiw ústinde úlken isle alıp barilmokda. Birinshi yunalish avtomobil konstruksiyaları aktiv qawipsizligin támiyinlew bolıp tabıladı. Bul yunalish tiykarınan avarıyaǵa yul kuymaslikka karatilgan. Ekinshi yunalish avtomobil konstruksiyaları passiv qawipsizligin támiyinlew bolıp tabıladı. Buǵan, áwele, avtomobil kabinasi bekkemligin asırıw, tuknashish energiyasın kemeytiriwshi bamperlar isletiw, qawipsizlik qamarların kullash, rul kolonnasini teleskopik konstruksiyalı kilib islew, kabina ishindegi jáne onıń tashkarisidagi utkir kirrali hám kattik buyımlardı yukotish yamasa olardı yumshokrok hám amortizatsiyali koplamalar qaray koplash hám xokazolar kiredi. Bul yunalish tiykarınan tuknashish nátiyjesindegi kungilsizlik okibatini jeńillestiriwge karatilgan.

Avtomobil yullarini proektlestiriliwde hám kurishda háreket qawipsizligi studentlerine axamiyat beriw xam aktual máseleler bolıp tabıladı. Kup avtomobil katnaydigan jaylarǵa avtostradalar kurish kerek. Bunday avtosradalar kup polosali háreketke muljallangan bulib, kesiw jayları eki kavatli (yaǵnıy puteprovodli) kilib kuriladi. velosiped háreketi hám yulovchilar ushın arnawlı trotuarlar kurilish kerek. Bunday avtostradalar háreketin boshkarishni jeńillestiriwshi belgiler, svetofor hám boshka texnika quralları menen buyımlanıwı kerek.

Xaydovchilar hám yulovchilar yul háreketi koidalariga kat'iy ámel etisleri xam áhmiyetli bolıp tabıladı. Sebebi kungilsiz qallar hám pálekettiń 75-80 procentine xaydovchi yamasa yulovchilar yul háreketi koidasiga ámel kilmasliklari sebep bulmokda.

Tashki sanaat transportı quralları kárxanaǵa keltiretuǵın sheki onim, yarım fabrikat, janılgi hám boshka túrli qıylı buyımlardı umum paydalanatuǵın magistral transportınan kárxana " ishine hám tayın ónimler xamda bushagan vagonlarni magistral transport yullarigacha tasıw menen shugullanadi. Kárxana ishi sanaat transportı xam buyımlar, yarım fabrikatlar, hár qıylı detallar, janılgi hám boshka buyımlardı bazalardan sexlarǵa, sexlararo hám sex ishinde, tayın buyımlardı bolsa sexlardan bazalarǵa tasıw menen shugullanadi.

Sanaat transportı texnika buyımları buyicha xar qıylı bulishi temir yul, avtomobil, suw, truboprovod hám arnawlı transport (monorel's, suw kanat hám xakazo) lar kompleksi yamasa olardan ayırımları bulishi múmkin. Bunnan tashkari oǵan sexlar ishi, sexlararo isleytuǵın túrli konveyr hám kólikler, elektr yamasa avtomobil kuvvati menen isleytuǵın júk karalari hám boshkalar kiriwi múmkin.Sirtqi sanaat transportı tiykarınan temir jol hám avtomobil' kóliklerinen ibarat esaplanadi.

Ashiq usılda islenetuǵın tok koplarining teren’ jaylarında islew ushın kutarish kobiliyati 40 -170 t bulgan Katerinlar hám Yuklid R-170 avtosomosvallari kullaniladi. Keleshekte bunnan xam kup júk kutarish kobiliyatiga iye bulgan avtomobillerden paydalanıw názerde tutıladı.