Tema: patsha rossiyasi tárepinen koloniyaliq basqariw sistemasiniń payda boliwi. Jobasi

2. Koloniyalıq basqarıw sitemasınıń maqseti hám qásiyetleri.
Rossiya imperiyasi hákimiyati Orta Aziyani óz ishki koloniyasina aylandira alatuǵin basqariw hám siyasiy sistemani jaratiwǵa tiykar tayarlaǵan edi. Bul sistema óziniń toliq áskeriy húkimdarliǵin ornatiwdi, úlkeniń ekonomikaliq hám siyasiy ómiri ústinen uliwma qadaǵalaw orintiwdi ańlataǵin edi.
Bul sistemaniń basqa bir tárepi Túrkistan, Xiywa, Buxara hám Qoqandi sirtqi dúnyadan toliǵi menen jekkelep qoyiwda, Rossiya imperiyasi sirtqi mámleket shegaralarin payda etiw joli menen hár qanday ekonomikaliq, mádeniy hám siyasiy baylanislardi toqtatiwdan ibarat edi.
Inglis imperiyalistleri menen qol qoyilǵan shártnamalarina qaray 1869-1872-jillarda Pandj dárwazasi boylap jergilixkli xaliqti ekige ajiratip taslap, jasalma shegara orinatildi. 1881-jilda Skobelov Túrkmenstandi basip aliwi nátiyjesinde Iran menen házirgi shegaralar belgilendi. Tap sol jili shiǵis túrkistanniń 111 úlkesindegi Qozǵalan patsha arimiyasi tárepinen bastirilǵan, soń Rossiya hám Qitay imperatori házirgi (Qazaqstan, Qirǵizstan, Tájikstan hám Qitay ortasindaǵi) shegaralardi belgilep, shártnamaǵa qol qoydi.
Rossiyaniń koloniyaliq siyasatiniń maqseti, bul territoriyada rus xalqiniń belgili bir payizin jaylastinw edi. Orayliq Rossiyadan ashliq hám jersizlikten qashqan rus diyxanlarin kóshirip keltire basladi, biraq qalalarda rus xalqin qáliplestiriw siyasati zárúrli áhmiyetke iye edi.
Duma aǵzalariniń úshten bir bólegi qalaniń «Aziya» bóleginen, úshten eki bólegi «jańa Tashnent» bóleginen saylanǵan edi. Nátiyjede qalaniń 80000 jergilikli xalqinan 21 deputat, 3900 evropaliq xaliqtan 48 deputat qatnasatuǵin boldi. Qala xojaliǵin júrgiziwge baylanisli barliq jumislar áne sol dumaniń qolina ótti. Duma ústinen basshiliq etiwshi qala basliǵiniń general-gubernator usinisina qaray áskeriy wázirdiń ózi tastiyiqlaytuǵin edi.
Orinlarda basqariw apparatiniń waziypalariniń bir bólegi derlik rus basqariwiniń qadaǵalawi astinda is júrgizgen jergilikli aqsaqallar hám volostnoylarǵa ótkerildi. Olar ayiriqsha «saliqlardi qurtay sanap alar edi». 1886-jil 12-iyulda imperator Aleksandr III tastiyiqlaǵan «Túrkistan úlkesin basqariw haqqindaǵi jańa reje» arzimas ózgerisler menen 1917-jilǵa shekem ámelge asirildi. Reje tórt siyasiy bólimnen ibarat bolǵan:
1. Úlkeniń basqariw dúzilisi;
2. Sud dúzilisi;
3. Jer dúzilisi;
4. Saliqlar hám jiyinlar.
Bul reje general-gubernatorliq territoriyaliq birliklerdiń atlarin ózgertiwdi hám olardi bunnan sońda bir túrge keltirip bariwdi názerde tutqan edi.
Zarafshan okrugi Samarqand wálayatina aylandirildi. Xojent, Jizzaq, Katta-qorǵan, Samarqand uezdiari oniń quramina kirgizildi. Ámiwdarya bóliminiń bir bólegi Sirdarya wálayatina ótkerip jiberildi. Qurama uezdiniń ati Tashtent uezdi dep qayta at aldi. Ferǵana wálayati ózgermesten qaldi.
Túrkistan general-gubernatorliǵiniń uliwma jer maydani 1,7 million kv.km bolip, bul Frantsiya hám Germaniya territoriyasin birge qosip esaplaǵanda da eki ese kóp, sol waqittaǵi xaliqtiń sani 5,2 million adamdi quraytuǵin edi. Ózbekler hám basqa tiykarǵi milletler 1897-jili 5 million, 1911-jili 6 millionnan ibarat bolǵan. Rus xalqiniń uliwma sani ukrainlar hám beloruslardi da qosip esaplaǵanda 1897-jilda 197 miń adamdi, 1911-jili 400 miń adamdi qurap, yaǵiny 14 jil dawaminda jergilikli milletler 20 payizǵa, al rus xalqi 100 payizǵa artqan. Bul Rossiya koloniyaliq «plantatsion sitemasi»niń aniq nátiyjesi edi. Rus xalqi koloniyaliq basqariwiniń janli kúshin quraǵan. Rossiya imperiyasi armiyasi rus xalqiniń úlkede húkimdarliq bekkemleytuǵin kepilligi edi
1886-jili «reje»ge muwapiq Túrkistan general-gubernatorliǵiniń mámleketlik basqariwi jańa mákemesi Túrkistan general-gubernator Keńesi menen toltirilǵan edi. Wálayatlardiń áskeriy gubernatorlari, genral-gubernator diywani basqariwshisi, Túkistan áskeriy okrugi shtabi basliǵi bul Keńestiń turaqli aǵzalari bolǵan. Bul mákemeden gózlengen maqset hákmiyat nizamshiliq tiykarlarin jaratiw bolǵan. Keńes úlkeni mákeme etiwge taliqli máselelerde nizam shegarasi huqiqina iye edi.
1886-jilǵi «Reje»si tiykarinda Buxarada Rossiya siyasiy agentligi dúzildi, oniń ruxsatisiz Buxara ámirine sirtqi, ishki siyasat máselelerinde birde bir isti ǵárezsiz sheshe almaytuǵin edi. Siyasiy agent sol jerde jasawshi xristianlar máplerin qorǵaytuǵin edi.