Tema: Neft ónimleriniń Mámleket standartları. Joba: kirisiw I bap. Neft haqqında maģliwmatlar

Kurs jumısınıń maqseti: Neft ónimleriniń Mámleket standartları haqqında bılıp alıw.
Kurs jumısınıń waziypalari: Neft ónimleriniń Mámleket standartların úyreniw.

I - Bap. Neft haqqında maģliwmatlar.
I.1. Neft túrleri
Neftlar - toq kúl reń, kóbinese qara reńli, ayırım jaǵdaylarda sal reńsiz, jabısqaq suyıqlıq, may tárizli element bolıp, hár túrlı uglevodorod birikpelerinen shólkemlesken. Tábiyaatda neft suyıq jaǵdaydan gewek, qatron (smola) simon halǵa ushraydı.
Nefttiń eń zárúrli ózgesheliklerinen biri onıń qısıqlıǵı bolıp, bul ózgeshelik onıń quramına kiretuǵın komponentler: smola, asfalten hám ol jaǵdayda erigen gazlar muǵdarına baylanıslı bolǵan halda 0, 75 ten 0, 99 ǵa shekem ózgeredi. Eger neft tiykarınan jeńil fraksiyalardan shólkemlesken bolsa, bul onıń abzallıǵı bolıp tabıladı. Mısal ushın : Surxondaryo neftgaz wálayatinig kópshilik neftlari joqarı jabısqaq bolǵanlıǵı ushın olardıń qısıqlıǵı da úlken (mısalı : Jawınnan suw ishetuǵınkor, Mirshodi, Amudarya, Koqaydi Xaudag hám basqa kánler). Buxara -Xiva neft gazlı wálayatınıń neftlari quramında jeńil fraksiyali komponentleri júdá kóp (mısalı : Batıs Juldızqoq, Qubla -Batıs Juldızqoq, Qarawıl Bazar -Saritosh, SHo'rchi, Oqjar, Saqıy, SHo'rtepa, Saricha hám basqalar ).
Nefttiń jabısqaqlıǵı - ózgesheligi zárúrli ózgesheliklerinde ibarat bolıp, onıń qatlamlar arasındaǵı háreket waqtında, hám de neftni shıǵarıw processinde ol zárúrli áhmiyetke iye esaplanadı.
Neftning jabısatuǵınlıǵı - bul ózgeshelik háreket waqtında odaǵı bólekshelerdiń basqa jayǵa kóshiwinde bir-birine qarsılıq kórsetiwi bolıp tabıladı. Bilgenimizdey ásirese Surxondaryo neftgaz wálayatınıń neftlarini shıǵarıp alıw talay qıyın hám mashaqatlı ish bolıp tabıladı.
Nefttiń sirt keriliwshenligi dep, qaysıki suyıqlıq óziniń sırtınıń ózgeriwine qarsılıq kórsetetuǵın kúshke aytıladı.
Nefttiń optikalıq aktivligi - bul neft hám neft ónimleriniń jaqtılıq nurların polyarizatsiya tegisliginiń aylanıwı daǵı qábileti bolıp tabıladı. Ilgeri aytıp ótkenimizdek tek organikalıq qaldıqlardan payda bolǵan elementlar optikalıq aktivlikke iye, neftning bul ózgesheligi onıń organikalıq elementtan payda bolǵan degen teoriyaǵa taǵı bir qosımsha tastıyıq keltiredi. Biraq keyingi jıllardaǵı izertlewler sonı kórsetedi, organikalıq bolmaǵan birikpeler de optikalıq aktivlikke ıyelewi múmkin eken.
Nefttiń taǵı bir zárúrli ayrıqshalıqlardan biri, onıń lyuminisensiya qábileti bolıp tabıladı, ásirese odaǵı smola, asfalten hám basqa lyuminerlardan tashkil tabıwı.
Jeńil neftlar hawalıq hám kógildir lyuminisensiya, sonıń menen birge salmaqlileri - sarı, qung'irsimon-sarı hám qaralaw bolıp tabıladı. Neftning bul ózgeshelikin biliw ámeliyatda kernani tekseriwde kútá úlken áhmiyetke iye esaplanadı (kernada neftlarning ızları qaladı ).
Neftlerdiń tiykarǵı bólegi 3 qıylı uglevodorodlardan ibarat: olar metanli (parafinli yamasa toyinģan uglevodorodlar, ya bolmasa alkanlar), naftenli (toyinbaģan uglevodorodlar yamasa siklanlar) hám aromatik yamasa benzolli ( toyinbaģan uglevodorodlar yamasa arenlar) dep ataladı.
Neft quramındaǵı uglevodorodlar ol yamasa bul gruppa kópligine qaray metanli, naftenli hám aromatlilarģa bólinediler. Bunnan tısqarı neftlar aralıq túrlerge metanli-naftenli, metan-aromatli, naften-aromatli hám basqalarǵa bólinediler.
Parafinli uglevodorodlar yamasa alkanlar. Ulıwma ańlatpası - CnH2n+2. Bular toyinģan uglevodlorodlar dep ataladı.
Ápiwayı aǵzaları óz molekulasında birden beske shekem uglerod atominan shólkemlesken uglevodorodlar normal temperaturada gaz esaplanadı. Uglevodorodlardiń besden - on beske shekem atomnan shólkemleskenleri suyıq hám odan joqarıları qattı jaǵdayda boladı.
Metrologiyaģa hám standartlastırıwǵa tiyisli iskerlikti mámleket tárepinen basqarıwdı metrologiya boyınsha milliy organ - “O'zstandart” agentligi (keyinirek “Ózstandart” dep ataymız ) ámelge asıradı. Onıń kepilligi jóninde keyingi temada pikir júrgizemiz.
“Ózstandart” ģa Respublika aymaǵında tómendegi mámleket metrologiya tekseriwi hám qadaǵalawın ámelge asırıw wazıypası da júkletilgen:
- ólshew quralların sınap kóriw;
- ólshew quralların tekseriwden ótkeriw;
- yuridikalıq hám fizikalıq shaxslardı ólshew quralların tayarlaw, tekseriwden ótkeriw, remontlaw, kalibrlaw hám satıw huqıqın beretuǵın litsenziyalar menen támiyinlew hámde akkreditlew;
- ólshew qurallarınıń jaǵdayı hám baǵdarın, ólshewlerdiń atqarılıw stilistikaların tekseriwden ótkeriw, metrologiya qaǵıydalarına ámel etiliwin baqlaw.
Mámleket metrologiya tekseriwi hám qadaǵalawınıń obiektleri tómendegiler esaplanadı:

• 
  etalonlar;
  
• 
  ólshew quralları;
  
• 
  element hám materiallar quramı hám de ózgeshelikleriniń standart úlgileri;
  
• 
  informaciya ólshew sistemaları;
  
• 
  ólshewlerdi orınlaw stilistikaları;
  
• 
  metrologiya normalari hám qaǵıydalarında názerde tutılǵan ózge obiektler.
  

Mámleket metrologiya tekseriwi hám qadaǵalawın kóplegen tarawlarda nátiyjeni ámelde qollanıw etiw múmkin. Bul tarawlarǵa tómendegiler kiredi:

• 
  den sawlıqtı saqlaw, veterinariya, átirap-ortalıqtı qorǵaw;
  
• 
  materiallıq baylıqlardı hám energetikalıq resursların esapqa alıw;
  
• 
  sawda, kommerciya, bajıxana, pochta hám salıq operatsiyaların ótkeriw;
  
• 
  uwlı zatlı, jeńil jalınlanuvchan, partlaytuǵın hám radioaktiv elementlardı saqlaw, tasıw hám de joq etip jiberiw;
  
• 
  mámleket qáwipsizligin támiyinlew;
  
• 
  miynet qawipsizligin hám transport háreketi qawipsizligin támiyinlew;
  
• 
  sertifikatlanatuǵın ónimdiń qawipsizligin hám sapasın anıqlaw;
  
• 
  geodezik hám gidrometeorologik jumıslar;
  
• 
  ólshew quralların mámleket sınaqınan, tekseriwden, kalibrlashdan, remontlawdan hám metrologik attestatlashdan ótkeriw;
  
• 
  paydalı qazilmalarni qazib alıw;
  
• 
  milliy hám xalıq aralıq sport rekordlarini dizimge alıw.
  

Joqarıda keltirilgen tarawlarda paydalanatuǵın, islep shıǵarılıwı hám import boyınsha shetten alıp keliniwi kerek bolǵan ólshew quralları mámleket sınaqlarınan yamasa metrologik attestatlashdan ótiwi kerek.
Standartlastırıw tarawı boyınsha da Mámleket qadaǵalawı jumıs alıp barmokda. Onıń tiykarǵı waziypası ministrlikler, mákemeler hám kárxanalar, yuridikalıq hám fizikalıq shaxslar tárepinen standartlar talaplarına qatań ámel etiliwin, jańa standartlardı nátiyjeni ámelde qollanıw etiwdi támiyinlew hám qadaǵalaw etiw esaplanadı.
Mámleket qadaǵalawınıń taǵı bir zárúrli baǵdarı - túrli standart taypaların mámleket qaydnomasidan ótkeriwden aldın ekspertiza qılıw bolıp tabıladı.
Metrologiya tuwrısındaǵı nızamda kórsetilgeni sıyaqlı, ólshew qurallarınıń mámleket sınaqların ótkeriw, olardıń túrlerin tastıyıqlaw hám mámleket dizimine kirgiziw O'zstandart tárepinen ámelge asıriladı.
Nızamda taǵı bir másele - mámleket dizimi belgisin qoyıw tuwrısında da aytılǵan. Metrologiya haqqındaǵı nızamda aytılınıwına qaraganda, tastıyıqlanǵan ólshew qurallarına yamasa olardıń paydalanıw hújjetlerine óndiriwshi mámleket reyestri belgisin qoyılıwı shárt.
Óndiristegi ólshew qurallarınıń jaǵdayı hám olardı waqıtı -waqıtı menen tekseriwden ótkerip turıw mudamı itibarda bolıwlıǵı kerek. Olar boyınsha dizimler dúziledi hám ólshew quralları gruppalarınıń dizimi O'zstandart tárepinen tastıyıqlanadi.