Tema: Monetar ekspanciyanin’qisqa ha’m uzaq mu’ddettegi juwmaqlari

Monetarizm pul-kredit konsepsiyası
XX ásirdiń 70-jıllarında AQShning Chikago universiteti professorı M. Fridmen tárepinen jaratılǵan.
M. Fridmen ekonomikanıń turaqlı rawajlanıwı pul massasınıń ortasha hám úzliksiz artıwın talap etedi, degen ilimiy juwmaqtı qáliplestirdi.
Ol qadaǵalaw obiekti retinde M2 pul agregatini tańladı.
M. Fridmenning ilimiy juwmaǵına kóre, pul massasınıń jıllıq 3-5 procent dárejesinde ósiwi ekonomikada ekonomikalıq aktivlikti kúshaytadı. Pul usınısınıń ósiwi jılına 3-5 procentten joqarı bolsa, ol jaǵdayda inflyatsiya óse baslaydı, eger, ekonomikada pul usınısınıń ósiwi 3-5 procentten kem bolsa, jalpı milliy ónimdiń ósiw páti pasaya baslaydı
M. Fridmenning pul qaǵıydası óziniń ámeliy áhmiyetke iye ekenligin kórsetdi. Atap aytqanda, aylanbadaǵı pul massasınıń hár jılı 3-5 procentten artıwın gózlegen siyasat nátiyjesinde AQShda XX ásirdiń 80-jıllarında inflyatsiya dárejesiniń jıllıq 10 procentten 5 procentkeshe tómenletiw, YaIM kólemin bolsa, jılına 3-5 procent átirapında ósip barıwına erisildi.
M. Fridmenning aylanbadaǵı pul massasınıń ózgeriwi ekonomikalıq konyunkturaning ózgeriwine baylanıslı emes, degen ilimiy juwmaǵı ámeliyatda óz tastıyıqın tapmadi. 1997-1998-jıllarda Qubla -Arqa Aziya mámleketlerinde júz bergen ekonomikalıq krizis, 2008-jılda baslanǵan jáhán finanslıq-ekonomikalıq daǵdarısı aylanbadaǵı pul ьassasınıń kólemi menen ekonomikalıq konyunkturaning ózgeriwi ortasında tikkeley baylanıslılıq bar ekenligin kórsetdi
M. Fridmenning monetarizm teoriyasına kóre, pullarǵa bolǵan talap kassa qaldıqları hám nominal paydanıń ósiwine uyqas túrde kamaymaydi, kerisinshe ózgermeytuǵınnan qaladı. Sebebi, pullar usınısındaǵı hár bir ózgeris tekǵana investitsiyalar dárejesine, bálki jeke tutınıwdıń kólemine de tásir etedi. Jeke tutınıwdıń kólemi bolsa, óz gezeginde, nominal dáramatlardıń dinamikasına proporcional túrde ózgerip baradı. Nátiyjede pullarǵa bolǵan talap hár bir bólek alınǵan dáwir dawamında turaqlı muǵdar retinde saqlanıp qaladı, pullar usınısı bolsa turaqlı túrde tebranib turadı.
M. Fridmen pul massasınıń ósiw kórsetkishin monetar siyasattiń tiykarǵı taktik maqseti, dep esaplaydı.
M. Fridmen pullarǵa bolǵan talap funksiyası hám ǵárejetler funksiyasın turaqlı, dep esaplaydı. Usınıń sebepinen, ol pul massasın monetar siyasattiń taktik maqseti retinde qabıllaw maqsetke muwapıq, degen juwmaqqa keldi.
Monetarizm pul-kredit konsepsiyasınıń tiykarlawshisi bolǵan M. Fridmen jáne onıń isin dawamlawshıları Oraylıq bankler iskerligin tupten reformalawdı usınıs etediler. Olardıń pikirine kóre, Oraylıq bank húkimettiń ekonomikalıq siyasatın qollap -quvatlashlari shárt emes. Sol sebepli, olar Oraylıq bank húkimet ǵárejetlerin finanslıq támiynlew processinde ulıwma qatnasıw etpesliklari zárúr, degen ideyanı ilgeri suradilar
M. Fridmen Oraylıq bank tárepinen húkimet ǵárejetlerini finanslashtirilishini pul mámilesin izdan shıǵarıwshı faktor, dep esaplaydı
M. Fridmen, A. Shvarts menen ámelge asırǵan analizleriniń nátiyjelerine tiykarlanǵan halda, Oraylıq bank pul massasınıń turaqlı artıwın támiyinlewi kerek, degen juwmaqqa keldi. Bul qatań belgilengen qaǵıydaǵa tiykarınan ámelge asırılıwı hám anıq muǵdarǵa ıyelewi kerek edi.
M. Fridmen jáne onıń isin dawamlawshıları pul massasınıń ósiw kórsetkishinen pul-kredit siyasatınıń indikatori retinde paydalanıwdı maqsetke muwapıq dep esaplaydilar. Olardıń usı juwmaǵı pullarǵa talap funksiyası ǵárejetler funksiyasına salıstırǵanda turaqlı, degen teoriyalıq qarawǵa tiykarlanadı.
Monetarizm mektep wákilleri mámlekettiń pul-kredit tarawına aralasıwı, mámleket ǵárejetleriniń bank sisteması kreditlerinen oranıwı sıyaqlı ámeliyatlarǵa qarsı shıǵadılar. Olar Oraylıq banktiń pullar usınısın baqlaw múmkinshiligine qattı ishonadilar. Usı jaǵdaylar da pul massasınıń ósiw kórsetkishinen pul-kredit siyasatı indikatori retinde paydalanıw zárúr, degen juwmaqtıń qáliplesiwine tiykar boldı
M. Fridmen pul massasınıń jıllıq ósiw páti qatań kórsetkish retinde belgilep qoyılıwı hám usı kórsetkishtiń atqarılıwı Oraylıq bank tárepinen támiyinleniwi shárt dep esaplaydı hám turaqlı artıwın támiyinlewi kerek, degen juwmaqqa keldi. Usınıń sebepinen, M. Fridmen pul massasınıń jıllıq ósiw kórsetkishin 4% etip belgilewdi usınıs etdi. Onıń pikrine qaraǵanda, pul massasınıń ósiwi sońı ónim bahosining uzaq múddetli udayı tákirarlanatuǵın aradaǵı turaqlı ósiwine tıykarlanıwı kerek
M. Fridmen qadaǵalaw obiekti retinde M2 pul agregatini tańladı. Sonday eken, Oraylıq bank tárepinen mámilege shıǵarılǵan naq pullar, kommerciya banklaridagi talap etip alınatuǵın depozitlar hám múddetli depozitlarning ósiwi Oraylıq banktiń qadaǵalawı astında bolıwı kerek
M. Fridmenning pul massası ósiw kórsetkishine ekonomikalıq konyunkturaning ózgeriwi tásir etpewi kerek, degen ilimiy juwmaǵı ámeliyatda óz tastıyıqın tapmadi. Rasında ekonomikalıq konyunkturaning ózgeriwi xalıq hám xojalıq jurgiziwshi subyektlarning aktivlerdi qáliplestiriw boyınsha minez-qulqlarına tásir kórsetdi. Mısalı, ekonomikalıq krizislar waqtında olarda aktivleriniń tiykarǵı bólegin pul formasında saqlawǵa umtılıwdıń kusheytiwi ámeliyatda tastıyıqlandi

J. M. Keynsning pul-kredit konsepsiyası

J. Keynsning pul-kredit koncepciyasında “Arzan pullar” siyasatı zárúrli orın tutadı.
Bunda J. Keyns Oraylıq banktiń esap stavkasın tómenletiw jolı menen kommerciya bankleri kreditleriniń procent stavkaların tómenletiwge erisiwdi usınıs etken. Bunıń nátiyjesinde kompaniyalardıń bank kreditlerinen paydalanıw dárejesi hám olardıń investitsion ǵárejetlerin finanslıq támiynlew kólemi asadı.
J. M. Keynsning koncepciyasında pullarǵa óndiristiń endogen faktorı retinde qaraladı hám pullardı likvidli aktiv retinde saqlawdıń subyektiv tiykarları analiz etiledi. Analiz processinde tiykarǵı itibar islep shıǵarıw procesiniń úzliksizligin támiyinlewde pul qarjlarınan paydalanıwǵa qaratildi
J. Keynsning pul-kredit koncepciyasında procent stavkası zárúrli orın iyelep, procent stavkalarına tásir etiw jolı menen jumıssızlıq dárejesi hám ekonomikalıq ósiwge tikkeley tásir qılıw múmkin, dep esaplaydı.
J. Keyns tárepinen usınıs etilgen monetar siyasattiń uzatıw mexanizmi úsh basqıshdan ibarat :
* birinshi basqısh : pullar usınısı - procent norması ;
* ekinshi basqısh : pullar usınısı - procent norması - investitsiyalar ;
* úshinshi basqısh : pullar usınısı - procent norması - investitsiyalar - milliy dáramat.
J. Keynsning uzatıw mexanizmine kóre, pullar usınısınıń ósiwi nátiyjesinde procent stavkasınıń tómenlewi investitsiyalardıń alternativ ma`nisin pasaytiradi. Áyne waqıtta, procent normasınıń tómenlep barıwı menen firma hám kompaniyalar ózleriniń rejeli investitsiyaları kólemin asıradılar. Bul ǵárejetler rejeli ǵárejetlerdiń ulıwma summası menen qosılıp, tavar rezervleriniń názerde taza muǵdarda sarıplanıwına alıp keledi. Firma hám kompaniyalar bolsa, bunday sharayatta ónim islep shıǵarıwdı ko'paytiradilar. Bul bolsa, óz gezeginde, milliy paydanıń kóbeyiwine alıp keledi
J. Keynsning usı uzatıw mexanizmi tásir basqıshları jónindegi qarawlarınan kelip shıǵıs juwmaq mınada, ekspansionistik pul-kredit siyasatı procent stavkası dárejesiniń tómenlewine hám milliy dáramat ósiw pátleriniń joqarı dárejede bolıwına alıp keledi. Usınıń sebepinen, Oraylıq bank tárepinen aylanbadaǵı pul massasın jılawlawǵa qaratılǵan siyasattiń ámelge asırılıwı uzatıw mexanizmin keri baǵıt boyınsha isley baslawına alıp keledi. Yaǵnıy, kommerciya bankleri óz rezervleriniń azayıwına juwapan procent stavkaların asıradılar. Bunıń nátiyjesinde, firma hám kompaniyalar ózleriniń rejeli investitsiyaları kólemin kemeytiwge májbúr boladılar. Rejeli investitsiyalardıń qısqarıwı bolsa, óz gezeginde, milliy dáramat muǵdarınıń azayıwına alıp keledi. Sonday eken, keynscha uzatıw mexanizmine kóre, aylanbadaǵı pul massasın kemeytiwge qaratılǵan pul-kredit siyasatı, sońı nátiyjede, procent normasınıń ósiwine hám milliy dáramat dárejesiniń tómenlewine alıp keledi.
Atap ótiw kerek, házirgi dáwirde pul-kredit siyasatı uzatıw mexanizminiń tásir diapazonları keńeyip ketken - aylanbadaǵı pul massasınıń ózgeriwi aktivler portfeliniń ulıwma quramına, yaǵnıy aksiya, obligatsiya, ǵáziyne veksellari, depozit sertifikatları, uzaq múddet paydalaniletuǵın tovarlar, kóshpelis múlk hám basqa aktivlerge tikkeley hám kúshli tásir etpekte.
Ótiw ekonomikası mámleketlerinde J. Keyns tárepinen jaratılǵan pul-kredit siyasatınıń uzatıw mexanizmi tolıqqonli hám úzliksiz háreketlana almaydı. Qımbatlı qaǵazlar bazarınıń rawajlanbaǵanlıǵı, xalıq hám kárxanalardıń qımbatlı qaǵazlar emitentlarining tólewge uqıplılıǵına salıstırǵanda isenimsizliginiń bar ekenligi, pul-kredit shólkemleriniń joqarı reputatsiyaga iye emesligi hám sol sıyaqlı qatar faktorlar pul-kredit siyasatı uzatıw mexanizminiń nátiyjeli islewine tosqınlıq etedi.
J. M. Keynsning pikirine kóre, isbilermenler kapitaldıń marjinal natiyjeliligi kreditning procent stavkasına teńlesgunga shekem investitsiyanı ámelge asıraveradilar. Bunday sharayatta jalpı dáramattı ósiwi investitsiyanı ósiwine baylanıslı boladı. Usınıń sebepinen,mámleket aylanbadaǵı pul muǵdarın ózgertiw jolı menen dáramatlardıń ósiw pátine tásir etiw múmkinshiligine iye.
J. M. Keynsning ilimiy juwmaǵına kóre, pullarǵa bolǵan talap hám procent stavkası ortasındaǵı óz-ara munasábet turaqlı emes. Óytkeni sonda, protsenttiń “ortasha” stavkası dárejesi ekonomika subektleriniń minez-qulqına baylanıslı hám túrli udayı tákirarlanatuǵın aralıqlarda hár túrlı jaǵdaylar tásirinde ózgerip turadı. Bul biyqararlıq sebepli finans shólkemleri procent stavkalarınıń maqul túsetuǵın dárejesine erisiw maqsetinde pul massasın zárúr dárejede ózgertiw ushın zárúr bolǵan aralıq nıshanlardı tańlap alıw múmkinshiligine iye bolmaydı. Bunday sharayatta tiykarǵı itibar byudjet siyasatınıń instrumentlerine qaratılıwı dárkar. Sebebi, bunday sharayatta procent stavkası hám ulıwma talap ortasındaǵı óz-ara munasábetlerde de uǵımsızlıq gúzetiledi
J. M. Keynsning pikirine kóre, pullarǵa bolǵan talaptıń procent stavkalarına salıstırǵanda elastiklik dárejesi júdá tómen.

Tobinning portfelli analiz teoriyası.

J. Tobinning portfelli analiz teoriyasına kóre, jer, qo'zg'almas múlk joqarı dáramat keltiriw ózgeshelikine ıyelewi menen birge, joqarı risk dárejesine iye. Basqa aktivler - naq pullar, qımbatlı qaǵazlar, banklerdegi amanatlar joqarı likvidlilikka iye, biraq olardıń risk hám paydalılıq dárejesi tómen. Ámeliyatda tolıq risksız aktiv joq. Sebebi, eń joqarı likvidli aktiv esaplanǵan naq pullar da inflyatsiya tásirinde satıp alınǵan zat qábiletin tómenlew riskına dús boladı. Biraq, naq pullarǵa uqsaǵan aktivlerdiń risk dárejesi tómen bolǵanlıǵı ushın olardı ámeliyatda “risksız aktivlar” dep ataw qabıl etilgen.
Hár qanday aktiv eki ózgeshelikke iye:
- paydalılıq ;
- risklılıq.
Aktivdiń tabıslılıǵı retinde onıń ma`nisin 1 jıldan keyin kutilayotgan asıwın alıw múmkin. Eger W1 - aktivdiń ámeldegi dáwirdegi ma`nisi bolsa, W2 - aktivdiń bir jıldan keyin kutilayotgan ma`nisi bolıp tabıladı. Ol jaǵdayda rimiqdori i aktivdiń tabıslılıǵın kórsetedi: