Tema: Metrologiyalıq derekler. Joba

Tiykarǵı bólim:
Bizge sol belgili, ólshew - bul qanday-da bir shamanıń muǵdar sıpatlamasın belgili birliklerde berilgen mánisin kózde tutılǵan halda maqsetke muwapıq dárejedegi anıqlıqta tabıw hám usınıs etiw bolıp tabıladɪ.
Úlkemizde ilim-pán hám mádeniyat eramızdan bir neshe mıń jıl aldın rawajlana baslaǵanı tariyxıy maǵlıwmatlardan belgili.
Sociallıq rawajlanıw óz-ara ekonomikalıq qatnasıqlardıń jańa basqıshlarǵa ótiwi menen turaqlı túrde alıp barıladı. Bunda zat almasɪw ayrıqsha orın tutadı. Tábiyki bir túrdegi ónimdi basqa túrdegisi menen almasɪwǵa sarplanǵan miynetti, usı ónimlerge qatnasta bolǵan materiallıq hám ruwxıy mútájlikti bahalap, soń óz-ara kelisilgen halda ámelge asırıladı. Bunıń ushın bolsa álbette, turaqlı ólshewler, ólshew quralları hámde usılları zárúr boladı, yaǵnıy hár eki tárepti qanaatlandıratuǵın ólshewge mútájlik tuwıladı.
Ólshewlerdi, olardıń quralların hám usılların jetilistiriw barısında Oraylıq Aziya alımlarınıń úlesleri úlken. Olardıń mıń jıllar burın jaratqan ólshew ásbapları, ólshewleri hám usılları orta ásirlerdegi hám házirgi kúnimizdegi ilim-pán progressinde múnásip orın iyelep, jańa ólshew hám ólshew birliklerin jaratıwda tiykar bolıp xızmet qılmaqta.
Biziń eramızǵa shekemgi 8-9 ásirlerinen keyingi dáwirlerde Oraylıq Aziyada ilim-pánniń gúrkirep rawajlanıwı hám bul boyɪnsha erisilgen úlken jeńisleri menen ajıralıp turadı. Bul ilim-pán, mádeniy-aǵartıwshılıq tarawlarındaǵı jetiskenlikler batıstıń qatar pán tarawlarınıń kelip shıǵıwında hám rawajlanıwında tiykar bolıp xızmet qılǵan. Bunda ásirese Bagdadtaǵı “Baytul xikma” (Danıshpanlar úyi) nıń ullı alımları Al Xorazmiy, Axmad Farǵoniy, Ibn Sino hám Abu Rayxon Beruniylerdiń úlesleri ayırıqsha itibarǵa ılayıq. Al Xorazmiy hám Axmad Farǵoniylerdiń geometriya iliminen jazǵan shıǵarmaları uzaq jıllar dawamında batıs mámleketlerinde oqıwlıq sıpatında qollanıp kelingen.
Ólshew hám ólshew birlikleri tuwrısındaǵı bir qatar maǵlıwmatlar ullı xorezimlik alım Abu Abdullox Muxammad ibn Muso Al-Xorazmiy algebralıq shıǵarmasınıń «Ólshewler haqqında» dep atalatuǵın hám geometriyaǵa tiyisli bóliminde keltirilgen. Alım bunda uzınlıq, bet hám kólemlerdi esaplaw hám ólshew usılları menen tabıwǵa úlken áhmiyet bergen. Onda tanob (39,9 m; 60 x 60 kv. gaz), gaz (0,71 m), barmaq (20,8-22,8 mm) usaǵan ólshew birlikleri hám ólshew aǵashı - kibi ólshew quralları haqqında jaqsı maǵlıwmatlar berilip, olardı ámelde qollawdıń jol-jobaları kórsetilgen. Xorazmiy «Quyash saatları haqqındaǵı» shıǵarmasında metrologiyalıq waqıtlardı ólshew tarawına ılayıqlı úlesin qosqan. Ullı alım Axmad Farǵoniy dúnyada birinshi bolıp (861-jılı) suw qáddin ólsheytuǵın ásbap oylap tapqan hám onı jasap ámelde qollaǵan. Ol «Quyash saatın jasaw háddinda kitap» shıǵarmasın jazǵan, metrologiya tarawınıń rawajlanıwına ılayıq úlesin qosqan.
Axmad Farǵoniydiń astronomiyalıq baqlawlar ushın arnalǵan ólshew ásbap-úskenelerin tayarlaw hám onnan paydalanıw boyınsha jazǵan shıǵarmaları bir neshe júz jıllar dawamında kóplep astronomlar, astrologlar ushın tiykarǵı qural bolıp xızmet qılǵan. Ásirese quyash tutılıwın aldınnan boljaǵanlıǵı óz tastıyıqın tapqannan soń alımnıń abroyı jánede kóterilgen. Farǵoniydiń Nil dáryasınıń qáddin ólshew ushın arnalǵan “Mikyosi Nil” ólshew qurılmanı óziniń salmaǵı, puqta hám anıqlıǵı hámde bekkemligi menen házirgi kúndede hámmeni hayran etip kelmekte. Uzaq jıllar dawamında Nil dáryası qáddinıń ózgeriwin baqlap jıllıq jawın muǵdarın aldınan belgilew múmkinligin anıqladı hám bul boyınsha arnawlı ilajlar islep shıǵıldı. Nátiyjede ólshengen dárya qáddi tiykarında egiletuǵın ónim túrleri boyınsha kórsetpeler berildi, yaǵnıy suw qáddiı arnawlı belgiden joqarı bolǵanda suw talap qılatuǵın ósimlikler, arnawlı belgi ishinde bólǵanda ortasha suw talap qılıwshı ósimlikler hám belgiden tómen bolǵanda kem suw talap qılatuǵın ósimlikler egiw usınıs qılındı. Bul bolsa qurǵaqshılıq jıllarındaǵı qıyınshılıqlardıń, jawın shashın mol bolǵan jıllardaǵı tasqınlardıń aldın alıwda áhmiyetli faktor bolıp xızmet qıladı.
Ullı ilimpazlar Abu Rayxon Beruniy hám Abu Ali Ibn Sinolar tárepinen jaratılǵan shıǵarmalarda júdá kóplep ólshew birlikleri keltirilgen. Olardıń kópshiligi házirgi kúnde hám óz kúshin joq etpegen.
Ibn Sinonıń eń belgili shıǵarmalarınan biri “Tib qonunlari” házirgi kúnde hám mıń-mıńlap qánigelerdiń qollanbası bolıp kelmekte. Shıǵarmadaǵı hár túrli dári-darman hám malhamlardı tayarlaw ushın usınıs etilgen muǵdar hám kólem birliklerinen batıs hám shıǵıs mámleketlerinde uzaq waqıtlar dawamında paydalanıp kelindi.
Babamız shayırımız Yusuf Xos Xojibtiń turkiy tilde 1069-jılı jazılǵan «Kutadgu bilig» shıǵarmasında ólshew hám ólshew birliklerin emes, al ólshew hám oǵan tiyisli bolǵan bilimlerdi de jeterli biliwge kórsetpe berilgen. Bul ibaradaǵı «iyor ishi» ataması metall saplıǵın sınaw, bazardaǵı tas hám tárezilerdiń tuwrılıǵın, qatnastaǵı altın hám gúmis pullardıń saplıǵı hám awırlıǵın baqlap turıw usaǵan islerdi orınlaw mánislerin bildiredi.
Mámleketimiz aymaǵında ólshew islerine, yaǵnıy metrologiya tarawına úlken áhmiyet berilgenin Nosiruddin Burxonuddin ulı Rabguziy tárepinen 1310-jılı turkiy tilde jazılǵan «Kissasi Rabguziy», Amir Timur, Alisher Navoiy, Zaxiriddin Muxammad Bobur hám basqa onlap alımlardıń shıǵarmalarındaǵı maǵlıwmatlardanda bilse boladı.
Ólshewler teoriyasın rawajlandırıw hám jetilistiriwde Uluǵbektiń bergen túsinigin ayırıqsha aytıp ótiw zárúr. Belgili alım izbe-izlikte tayarlawdıń ózine tán usılın usınıs etken. Onıń astronomiyalıq baqlawları hám ólshewleri nátiyjesinde usınıs etken maǵlıwmatları házirgi asa zamanagóy hám quramalı qurılmalar tiykarında alınǵan maǵlıwmatlardan júdá kem ayırılıp turadı, ayırım jaǵdaylarda bolsa ulıwma ayırmashlıǵı házirgi kúnge shekem ilimpazlardı hám qániygelerdi hayran qaldɪrmaqta.
Pútkil dúnyanı gezip shıqqan Kaykovustıń “Kobusnoma” shıǵarmasında hám ólshewler teoriyasına ayırıqsha áhmiyet berilgen. Shıǵarmanıń ilimige arnalǵan babında shayır kishi kólemdegi ólshew qáteliklerine itibarsızlıq nátiyjesinde úlken qolaysızlıqlardıń kelip shıǵıwın kórsetip ótken.
Metrologiya hám ólshewler teoriyasınıń rawajlanıwında Batıs alımlarınıń da úlesleri úlken. Galileo Galiley, Nikolay Kopernik, Isaak Nyuton, Paskal, Dmitriy Mendeleevlerdiń metrologiyanıń pán sıpatında formalasıwında xızmetleri júdá salmaqlı.
Elektr hádiselerin úyreniw elektr ólshew ásbaplarınıń payda bolıwına sebepshi boldı. 1745-jıl M.V.Lomonosovtıń qatarlası akademik G.V.Rixman birinshi bolıp elektr ólshew ásbapın jaratı. «Elektr kushi kórsetkishi»-dep qáte atalǵan bul ásbap tiykarında potentsiallar ayırmasın ólshewshi elektrometr edi.
XVIII-ásirdiń sońında A.Volt hám L.Galvani tárepinen elektr toki oylap tabılǵanan soń onı ólshew hám ólshew ásbapların islep shıǵıw máselesin sheshiwge tuwrı keldi.
1820-jılı A.Amper birinshi bolıp magnit tiline ótkizgishten tok tásirin kórsetiwshi -galvanometrdi usınıs etti.
Daniyalıq alım X.Ersted elektr tokinıń magnit tásirin oylap taptı. Onnan paydalanǵan nemis fizigi G. Om 1826-jılı magnit tiliniń ózgeriwi ótkizgishten ótip atırǵan tokqa baylanıslıǵın, yaǵnıy ótkizgish dógeregindegi magnit maydanı tásirinde bolǵan magnit miliniń belgili múyeshke burılıwı ótkizgish materialına baylanıslıǵın tekserdi hám usı kórsetkishke tiykarlanǵan ásbaptı islep shıqqan.
1867-jılı U.Tompson (Kelvin) tárepinen qozǵalıwshı rotorlı hám qozǵalmas turaqlı magnitli galvanometr islep shıqtı. XIX-ásirdiń ekinshi yarımı elektrotexnika tariyxında elektromexanikalıq energiya derekleriniń oylap tabılıw menen belgili boldı. Bul dereklerdi elektr ólshew ásbaplarısız isletip bolmaydı.
Elektr ólshew ásbapların islep shıǵıwda rus elektrotexnigi M.O.Dolivo-Dobrovolskiydiń xızmeti ayırıqsha itibarǵa iye. Ol elektromagnit ampermetr hám voltmetrlerdi, aylanıwshı diskli induktsion mexanizimlerdi oylap taptı. Bul ásbaplar tiykarında vattmetr, fazometrler jaratıldı.
1872-jılı A.G.Stoletov temirdiń magnit sińdiriwshiligine magnit maydanınıń kernewigi tásirin tekserip, magnit indukciyasın ólshewge tiykarlanǵan usılın usınıs etti. Bunda ol ballistik galvanometrden paydalanǵan.
Akademik B.S.Yakobi elektr shınjırı parametrlerin ólshew ushın bir neshe ásbaplardı usınıs etti. Birinshi bolıp elektr shamaların ólshewde ulıwma támiyinlew birligi zárúrligin dálillep berdi. Sebebi, ol dáwirde elektrotexnika tarawındaǵı jańalıqlar hám oylap tabıwlar nátiyjelerin salıstırmalı qıyaslaw, tolıq uqsaslıǵın dálillew ushın elektr ólshew ásbapları kerek edi. Sonıń ushın elektrlik shamalar sistemasın ulıwma ólshewdi támiynlew zárúrligi payda boldı. Bunday sistema 1881-jıl Parijde ótkerilgen 1–Xalıq aralıq elektrotexnika Kongressinde qabıl qılındı.
Ullı rus alımı D.I.Mendeleev-ólshew hám salmaqlar tarawında fundamental jumıslar avtorı sıpatında metrologiya pániniń rawajlanıwına júdá úlken úlesin qosqan. 1892-jılı D.I.Mendeleevtiń tikkeley basshılıǵında Rossiyada “Awırlıq hám ólshewler palatası” shólkemlestirilip, belgili alım onıń birinshi basshısı sıpatında metrologiyalıq xızmettiń qáliplesiwin deformalasıwında áhmiyetke ılayıqlı jumıslardı ámelge asırdı. Alımnıń jáne bir úlken xızmeti sonnan ibarat, yaǵnıy ol Rossiyada metrik sistemanı qollanıwdı tiykarlap, onı shólkemlestiriw jaǵınan tayarlap berdi. Bul bolsa 1918-1920 jıllardaǵı metrik sitstemanı qabıl etiwge imkan jaratıp berdi.