Tema: Metrologiyalıq derekler. Joba

Áyyemgi massa birlikleri

2-keste

№	Massa birlikleriniń atamaları	Birlik-lerdiń qadaq boyınsha mánisleri	Xalıq aralıq birliklar sistemaidagi qiymatlari
1.	Arpa dáni	1 x 10^-4	0,04095 g = 0,00004095kg
2.	Misqal = 100 arpa dáni	1 x 10^-2	4,095 g = 0,004095 kg
3.	Qadaq = 100 misqal	1	409,5 g = 0,4095 kg
4.	Gúmis tas = 250 misqal	2,5	1023,75 g = 1,02375 kg
5.	Altın tas = 500 mikol	5	2047,50 g = 2,0475 kg
6.	4/1 pud = 1000 misqal	10	4095,0 g = 4,095 kg
7.	Yarım pud = 2000 misqal	20	8190,0 g = 8,190 kg
8.	Pud = 4000 misqal	40	16380,0 g = 16,38 kg
9.	Kishkene batman = 8 pud	320	131040 g = 131,04 kg
10.	Batman = 10 pud	400	163800 g = 163,80 kg

Massanı ólshew ushın bir nárseniń massası ekinshi nárseniń massası menen salıstırılǵan, bunda tiykarınan dán (arpa 0,041 g), biyday, noqat (0,18-0,20 g) hám basqalar.) hám miywe (dánek, shańǵalaq hám basqalar.) dánelerinen paydalanılǵan (maǵlıwmat 1 hám 2 kestelerde keltirilgen).
Elimiz aymaǵı shıǵıs, batıs hám arqa menen qubla mámleketlerdiń tiykarǵı kárwan jolında jaylasqanlıǵı ushın babalarımız tárepinen oylap tabılǵan ólshew hám ólshew birlikleri dúnyanıń tórt tárepine tarqalıp, usı jer xalıqaları tárepinen ayırımı biziń tilimizde, yamasa bolmasa, óz tillerine awdarılıp qollanılǵan. Sonıń ushın hám musılman mámleketleri, sonıń ishinde Oraylıq Aziya mámleketlerinde qollanılǵan ólshew hám ólshew birlikleri kópshilik izertlewshilerdi ózine qaratıp kelgen. Mine usınday izertlewshilerden biri nemis alımı V. Xintsdir. Ol Marrokadan Hindistanǵa shekem bolǵan aymaqlardaǵı ólshew hám ólshew birliklerin óz qollanbasında keltirip úlken jumıs islegen. Ásirese, usı waqıt ólshew birliklerin metrik sistemaǵa aylandırıp beriw onıń ilimge qosqan úlken úlesi bolıp esaplanadı. Orta ásir ólshew hám ólshew birlikleri haqqında V. Xintsga qaraǵanda bir az anıqıraq maǵlıwmatlar E.A. Davidovich tárepinen keltirilgen.
Rus ilimpazı N.V. Xanikov pikirine qaraǵanda, 45 ke jaqın ólshew túrleri shıǵıs xalıqları (iranlıqlar, arablar, turkiy urıwlar) nan rus metrologiyasında ózlestirilgen. Eramızdan aldınǵı 283-263 jılları Egipet ólshew sisteması payda bolǵan. Bul ólshew sistemasındaǵı bir qansha ólshew birlikleri Ózbekstan aymaǵındaǵı ólshew birliklerine tuwrı keldi.
Mısalı, sarjin=2160 mm, arshin=720 mm, qarɪ=540 mm, ayaq beti kafti=360 mm, kaft (qol kafti)=90 mm, barmaq=22,5 mm hám basqalar.
Egipet ólshew sistemasındaǵı salmaq hám uzınlıq ólshewleri Aziya mámleketlerine hám Hindistanǵa, Gretsiyaǵa, soń ayırım ózgerisler menen Italiyaǵa, onnan pútkil Evropaǵa tarqalǵan.
Solay etip, bir mámlekettegi ólshew birlikleri ekinshi mámleketke ótip, bir-birin bayıtqan.
XX-ásirdiń ekinshi yarımında xalıq xojalıǵınıń barlıq tarawlarındaǵı ilim-pán, mádeniyatınıń gúrkirep rawajlanıwı biykarǵa ilimiy-texnikalıq revolyuciya dep atalmaydı. Ilger ilimiy jetiskenlikler ilimge, biziń kúndelikli turmısımızǵa kirip kelgen, biraq bizler buǵan itibar bermeymiz yamasa sezbeymiz.
Ayırım bir tábiy ólshewlerde uzaq ótmishke iye. Olardıń dástlepkilerinen biri, hámme jerde isletiletuǵın waqıt ólshewleri. Astrologlardıń kóp jıllıq baqlawları nátiyjesinde áyyemgi Vavilonda waqıt birligi sıpatında jıl, ay, saat túsinikleri isletilgen. Keyinshelik jerdiń óz kósheri dógereginde tolıq aylanıwına ketken waqıttıń 1/86400 bólegi sekund atamasın alǵan. Áyyemgi Vavionlıqlar biziń eramızǵa shekemgi bolǵan II-ásirdiń ózinde waqıttı Minalarda ólshegen. Mina shama menen eki astronomiyalıq saat waqtı aralıǵına teń bolıp, bul waqıt ishinde Vavilonda úrdis bolǵan suw saatınan massası shama menen 500 grammǵa teń bolǵan “mina suw” aǵıp ketken. Keyinshelik mina ózgerip, biz úyrenip qalǵan minutqa aylandı.
Waqıtlar ótiwi menen suw saatları óz ornın qum saatlarına, olarda waqıtı kelip mayatnikli mexanizmlerge ornın bosatıp berdi.
Ilim hám texnikanıń rawajlanıwı hár túrli fizikalıq shamalardıń ólshemlerin anıq ólshewlerge qɪyaslap kirgiziwdi talap ete basladı. Bunday iskerlik procesleri hám rawajlanıw dawamında ólshewler haqqındaǵı ilim, yaǵnıy metrologiya kelip shıqtı.
Óndiris qatnaslarınıń rawajlanıwı ólshew quralları hám usılların qáliplestiriwdi talap ete basladı. Ólshewler teoriyası hámde qurallarınıń rawajlanıwın anıqlap bergen texnika jetiskenlikleriniń tiykarǵı úsh basqıshın ajıratıp kórsetiw múmkin:
-όndiris procesinde qatnasatuǵın hám stanoklarǵa biriktirilgen ólshew qurallarınıń jaratılıwın talap qılıwshı texnologiyalıq basqısh (manufaktura hám mashina islep shıǵarıwdıń kelip shıǵıwı);
- όndiris proceslerin kúsheytiw jaǵdayında paydalanılatuǵın ólshew qurallarınıń anıqlıǵı, isenimligi hám ónimdarlıǵın keskin asırıwdı talap etiwshi energetikalıq basqısh (puw energiyasınıń qollanıwı, ishki janıw dvigatelleriniń kelip shıǵıwı, elektr energiyasın islep shıǵarıw hám paydalanıw);
-zamanagóy ilim jetiskenlikleriniń barlıǵın ólshew qurallarınıń quramına kirgiziwdi talap qılǵan ilimiy-texnikalıq revolyuciya (ilimdi όndiris penen baylastırıw hám tuwrıdan tuwrı όndirislik kúshke aylandırıw) basqıshı. Bul basqıshtıń ayırıqsha qásiyetlerinen biri obyektler hám procesler jaǵdayın turaqlı parametrler járdeminde ulıwma bahalawshı ólshew sistemaların islep shıǵıw bolıp, alınǵan nátiyjelerdi turaqlı texnikalıq sistemalardı avtomatikalıq basqarıw ushın paydalanıwdan ibarat.
Ámelyat júdá keń kólemdegi fizikalıq shamalar kórsetkishin, kópshilik waqıtları júdá tez (sekundtıń milliardtan bir úleslerinde), joqarı anıqlıqta (qátelik ólshenip atırǵan kórsetkishtiń 10 % nen kishi) hámde tek insanıń seziw organları tuwrı seze almaytuǵın, al turmısta onı anıqlap bolmaytuǵın jaǵdaylarda anıqlawdı talap qıladı. Usı kúnlerde ilimniń júzden artıq hár qıylı fizikalıq shamaları belgili bolıp, olardıń 70 ten artıǵın ólshew múmkin. Házirgi kúnlerde ilim hám texnikanıń rawajlanıwı nátiyjesinde ilgeri ólshep bolmaydı dep esaplanǵan shamalardı ólshew hám bahalaw imkanı jaratılıp atır. Mısalı, Sankt-Peterburg baylanıs insititutı alımları iyisti ólshew barısında bir qansha jeńislerdi qolǵa kirgizgenler. Bul boyınsha ullı italiyalıq alım Galileo Galileydiń tómendegi sózlerin eslep ótiw orınlı boladı: - “Ólshew múmkin bolǵanın ólsheń, múmkin bolmaǵanı bolsa imkan jaratıń”.
Kondensatordıń elektr sıyımlıǵın, nurlanıwdıń aǵımın, erigen metaldıń temperaturasın hám atomnıń magnit maydanınıń kernewliligi sıyaqlı shamalardı arnawlı texnikalıq qurallar: ólshew ózgertkichleri, ásbapları hám sistemalarınan paydalanbastan ólshewdi ámelge asırıw múmkin emes. Bulardıń hámmesi esimizge, turmısımızǵa sonshelli sińip ketken, ayırım hallarda biz olardıń qasımızda bar ekenligin sezbeymiz. Hámme orında: úy-ruzıgershiliginde hám όndiriste, dalada hám emlewxanada, avtomobilde hám ilimiy laboratoriyada olar biziń biyǵarez hám teńsiz járdemshilermiz bolıp tabıladı.
Ólshew texnikası itimallɪq teoriyası, basqarıw teoriyası hám basqa ilimiy baǵdarlar menen birgelikte informacion-ólshew, yaǵnıy ózinde tiykarǵı informaciyanı alıw imkanin beretuǵın quralları toplanǵan (ólshew, qadaǵalaw, esaplaw, analiz qılıw, ulıwmalastırıw hám súwretlerdi anıqlaw) texnikasınıń rawajlanıwına tiykar boldı. Qoyılǵan mashqalalardıń, olardı sheshiw usılları hám alınǵan nátiyjelerdiń hár qıylılıǵına qaramastan, informaciya alıw dereginde tiykarǵı ólshew, yaǵnıy qayta islew, qabıl qılıw hám qandayda bir proces yamasa derek haqqındaǵı maǵlıwmattı súwretlew ámellerin orınlaw kózde tutıladı.
Juwmaq sɪpatɪnda metrologiyanɪń rawajlanɪw tariyxɪna názer taslasaq, tόmendegi áhbiyetli basqɪshlardɪ keltiriwimiz múmkin.
- 1791 jɪlda metr etalonɪ Fransiyada qabɪl qɪlɪnɪwɪ (1 metr Jer meridiani uzɪnlɪǵɪnɪń 1x10^-7 bόlegine teń qɪlɪp alɪnǵanlɪǵɪ);
- 1875 jɪlda Parijde 17 mámleket tárepinen Xalɪqaralɪq konvensiyanɪń qabɪl qɪlɪnɪwɪ (bul bolsa bar bolǵan metrikalɪq sistemanɪń jetilistiriwge qaratɪlǵan bolɪp, metr όlshew birligine tiykar saladɪ);
- 1893 jɪlda Rossiyada D.M. Mendeleev tárepinen όlshew hám salmaq (tárezi) Bas palatasɪnɪń shόlkemlestiriliwi;
- 1931 jɪlda Leningrad qalasɪnda όlshew hám tárezi Bas palatasɪ tiykarɪnda D.M. Mendeleev atɪndaǵi Pútkilawqam metrologiya ilimiy izertlew institutɪnɪń shόlkemlestiriliwi;
- 1960 jɪlda Xalɪqaralɪq birlikler sistemasɪnɪń SI (SU) qabɪl qɪlɪnɪwɪ. Bul sistema boyɪnsha 1 metr vakuumda tolqɪn uzɪnlɪǵɪnɪń 1650763,73 teń qɪlɪp alɪnɪwi (Kriptonnɪń etalon metri);
- 1983 jɪlda metrdi qabɪl qɪlɪwda jaqtɪlɪqtɪń vakuumda 1/299792458 sekundta όtken jolɪna teń qɪlɪp qabɪl qɪlɪnɪwɪ;
- 1993 jɪlda Ózbekistan Respublikasɪ Minsrtler Kabineti qasɪndaǵi όzbekistan mámleket Standartlaw, metrologiya hám sertifikaciya orayɪ “Ózdavstandart” shόlkemlestirildi;
- 2002 jɪlda Ózbekistan mámleket standartlaw, metrologiya hám sertifikaciya orayɪ Ózbekistan standartlastɪrɪw, metrologiya hám sertifikatlastɪrɪw “Ózstandart” agentligine aylandɪrɪldɪ.
Búgingi kúnde de alɪmlarɪmɪz όlshew teoriyasɪ hám texnikasɪ rawajɪ ústinde tɪnɪmsɪz ilimiy izleniwler alɪp barmaqta.