Tema: Metrologiyalıq derekler. Joba

“Metrologiya, standartlastɪrɪw hám ónim hám xɪzmetlerdi sertifikatlastɪrɪw” haqqɪnda nɪzamlarɪ

Bızge málim bolǵanɪnday, 1993-jɪldɪń 28-dekabrinde Prezidentimiz tárepinen izbe-iz úsh, yaǵnɪy “Standartlastɪrɪw haqqɪnda”, “Metrologiya haqqɪnda” hám “Ónim hám xɪzmetlerdi sertifikatlastɪrɪw” Nɪzamlarɪ tastɪyqlanǵan edi. Bul nɪzamlardɪń turmɪsqa endiriliwi respublikamɪzdaǵɪ bar bolǵan metrologiya xɪzmetin jańa rawajlanɪw basqɪshɪna kόteriliwine tiykar boldɪ. Usɪlardan biri, yaǵnɪy “Metrologiya haqqɪnda” ǵɪ nɪzam ústinde biraz toqtalɪp όtemiz.Bul nɪzam respublikamɪzda metrologiyanɪń rawajlanɪwɪna hám metrologiyalɪq támiyinlew máselelerin sheshiwdɪń pútkilley jańa basqɪshɪna alɪp kirdi.

“Metrologiya haqqɪnda” ǵɪ nɪzam 5 bόlimnen ibarat bolɪp, bul bόlimler 21 satatyanɪ όz ishine alǵan. Respublikamɪzda metrologiya xızmetin jolǵa qoyɪw hám bunda fizikalɪq hám yuridikalɪq shaxslardɪń qatnasɪ hám funksiyalarɪ, bul barɪstaǵi juwapkershɪlikler boyɪnsha keń maǵlɪwmatlar berilgen.
Nɪzamda kόrsetilgenindey, όlshew qurallarɪnɪń mámleket sɪnawlarɪn όtkeriw, olardɪń túrlerin tastɪyqlaw hám mámleket dizimine kiritiw “Ózstandart” agentligi tárepinen ámelge ashɪrɪladɪ.Nɪzamda jáne bir másele – mámleket dizimi belgisin qoyɪw tuwrɪsɪnda da bayan etilgen. “Metrologiya haqqɪnda” ǵɪ nɪzamda aytɪlɪwɪnsha, tastɪyqlanǵan όlshew qurallarɪna yaki olardɪn paydalanɪw hújjetlerine islep shɪǵarɪwshɪ mámleket dizimi belgisi qoyɪlɪwɪ shárt.Bizge ma’lɪm bolǵanɪnday, όndiristegi όlshew qurallarɪnɪń halatɪ hám olardɪ waqtɪ-waqtɪ menen salɪstɪrɪwdan όtkerɪp turɪw hárdayɪm itibarda bolɪwɪ lazɪm. Olar boyɪnsha dizimler dúziledi hám όlshew qurallarɪ túrleriniń dizimi “Ózstandart” agentligi tárepinen tastɪyqlanadɪ. Ilimiy-izertlewler menen baylanɪslɪ όlshew qurallarɪ, ásbaplarɪ, qurɪlmalarɪ hám de όlshemleri “Metrologiya haqqɪnda” ǵɪ nɪzamnɪń 17-statyasɪ tiykarɪnda “Ózstandart” agentliginiń dáwirli túrde salɪstɪrɪwdan όtkerilip turɪlɪwɪ lazɪm bolǵan όlshew qurallarɪ toparɪnɪń dizimine kiritilgen bolɪp, usɪ nɪzamnɪń 7-statyasɪna muwapɪq, ámeliy paydalanɪwda bolǵan όlshew qurallarɪ belgilengen anɪqlɪqta hám paydalanɪw shártlerina sáykes halda, nɪzamlɪ birliklerdegi όlshew nátiyjeleri menen ta’miyinlewleri lazɪmlɪǵɪ ayrɪqsha kόrsetip όtilgen.
Juwmaq
Jumaq qilip aytqanda jáhán xalıqları tárepinen, bir neshe mıń jıllar dawamında jańalıq ashılǵan waqıt, uzınlıq, maydan, kólem, salmaqlıq hám basqa ólshew birlikleriniń atları hár túrlı bolǵanı menen olardıń bahaları bir-birine júdá jaqın. Insaniyat rawajlanıwınıń dáslepki basqıshınan baslap adamlarda ol yamasa bul shamalardı ólshew mútajligi bolǵan. Orta Aziyada áyyemginen uzınlıq ólshewi insan denesiniń qandayda bir aǵzası járdeminde ámelge asırılǵan, sonıń menen birge dán eni-yu at yolining eni qollanılǵan bolsa, ekinshiden, biyday, arpa dánleriniń salmaqlıq ólshewi retinde qollanılıwı bolıp tabıladı. Orta Aziya aymaǵınan, ullı jipek jolınıń ótiwi, batıs menen shıǵıs ortasında jaylasqanlıǵı ushın babalarımız tárepinen jańalıq ashılǵanlıq ólshew hám ólshew birlikleri dúnyanıń tórt tárepine tarqalıp, sol tárep xalıqları tárepinen geyde biziń tilimizde, yamasa bolmasa, óz tillerine awdarma qlinib qollanılǵan.
Sol sebepli de musulman mámleketleri, sonday-aq Orta Aziya mámleketlerinde qollanılǵan ólshew hám ólshew birlikleri kópshilik izertlewodchilardan biri nemis penenalımı v. Xints bolıp tabıladı. Ol Qızıǵıwshılıqashdan tap Indiyaǵa shekem bolǵan aymaqtaǵı musulman mámleketlerinde qollanılǵan ólshew hám ólshew birliklerin óz qollanbasında keltirip, úlken jumıs penenetken.
Ásirese, sol waqıt ólshew birliklerin metrik sistemaǵa aylantırıp beriwi onıń pánge qosqan úlken úlesi bolıp tabıladı. Biraq ol birpara anıq emesliklerge jol qoyǵan. Orta Aziyadaǵı Orta ásir ólshew hám ólshew birlikleri tuwrısında v. Xintsga salıstırǵanda azmaz anıqlaw maǵlıwmatlar E. A. Davidovich tárepinen keltirilgen. Lekin E. A. Davidovich da qátelerge jol qoyılǵan dereklerden paydalanıp jazǵan qollanbasında bir qansha anıq emesliklerge jol qoyǵan, mısalı uzınlıq birligi -olchin tuwrısında sóz barǵanda ; bul olchin ólshem birligi 71, 12 sm ga teń bolǵan orıs penenarshındıń ózi bolıp, ol Xorezmde, Buxarada hám Orta Aziyanıń basqa jaylarında orıslardıń basıp alıwdan talay murın qollanila baslaǵan - dep jazadı.
Test.
1. Ólshew hám ólshew birlikleri tuwrısındaǵı bir qatar maǵlıwmatlardi kimlerdin shigarmalarinda ko’riwimizge boladi.
A) Al-Xorazmiy. B) Ibn Sino. C) Arastu. D) Forabiy
2. «Ólshewler haqqında» dep atalatuǵın hám geometriyaǵa tiyisli shigarma kimdiki.
A) Forobiy. B) Al-Xorazmiy. C) Arastu. D) Termiziy
3. «Quyash saatları haqqındaǵı» shıǵarması kimge tiyisli?
A) Forobiy. B) Arastu. C) Termiziy D) Al-Xorazmiy
4. Kim dúnyada birinshi bolıp (861-jılı) suw qáddin ólsheytuǵın ásbap oylap tapqan?
A) Al-Xorazmiy B) Forobiy. C) Termiziy D) Axmad Farǵoniy
5. “Mikyosi Nil” shigarmasi kimge tiyisli?
A) Al-Xorazmiy B) Forobiy C) Termiziy D) Axmad Farǵoniy
6. “Mikyosi Nil” shigarmasi qay jerdi o’lshew ushin arnalgan?
A) Nildi B) Alp tawin C) Jer ko’lemin D) duris jawap joq.
7. Suw ısırapın ólshewde qollanılatuǵın ólshewler hám ólshew birliklerinde kim tárepinen jaratlıǵan.?
A) Al-Xorazmiy B) Al-Xorazmiy C) Termiziy D) Xalqimiz tarepinen
8. 1791 jɪlda metr etalonɪ qayerde qabil qilingan ?
A) AQSH B) Fransiya C) Germaniya D) Rassiya
9. Prezidentimiz tárepinen izbe-iz úsh, yaǵnɪy “Standartlastɪrɪw haqqɪnda”, “Metrologiya haqqɪnda” hám “Ónim hám xɪzmetlerdi sertifikatlastɪrɪw” Nɪzamlarɪ qashan tastɪyqlanǵan?
A) 1992 B) 1993 C) 1994 D)1995
10. “Metrologiya haqqɪnda” ǵɪ nɪzam neshe bo’limnen ibarat?
A) 2 B)3 C) 5 D) 4