Tema: Mádeniyat hám kórkem óner tarawi

II BAP. Mádeniyatta ekonomikalıq sistemalar hám aylanıslar
2.1-§ Ekonomikalıq sistemalar tarixiy orinlar misalinda 
G’aresizlik sharapati menen bizin’ xalqimizdin’ sana-seziminde milliy oyaniw 
baslanip o’tmishke, tarixiyi xam madeniy qa’diryatlarimizg’a qizig’iwg’a olardi 
teren’ an’lawg’a, oni bugingi dawiri talabi menen bayitip jan’a basqishqa ko’teriwge 
umtiliw kushiymekte. Qon’irat a’yemgi da’wirlerden baslap aq Tuwran 
oypatlig’indag’ A’miwdarya quyarlig’inda awil qorg’an qalalarinin’ arasinda o’z 
orni bar.Qon’irat rayoni song’i jillarda biraz jasarip onin’ korkine korik qosti 
sawlatina sawlat qosatigin zamanog’oy imaratlar salinip zavodla, kishi karxanalar 
oqiw xam emlew orinlari ashildi.Qon’irat rayoni O’zbekistan xam Qaraqalpaqistan 
Respublikasindag’ en’ iri rayonlardin’ biri. Rayoni mamleketimizdin’ arqa 
zonasinda jaylasqan shig’is ta’rep Moynaq Bozataw rayonlari menen, tuslikte, 
tuslikte shig’is tarepi Qanlikol Shomanay rayonlari menen Turkmenistan 
Respublikasi arqa xam arqa batis tarepi Qazaqistan Respublikasi menen 
shegeraralasqan. Rayoni territoriya arqadan tuslike 500km batistan shiǵisqa 360km 
araliqti quraydi uliwma jer maydi 76.04miń xám Ózbekistan Resbublikasiniń 12 
payizin al Qaraqalpaqstan Resbuplikasi 48 payiz jer maydani quraydi. Rayoni xalqi 

---

20 
1999 jili 1-yanvarina 107miń jer maydani ibarati. Qońirat áyemnen keyatirǵan ulli 
Jipek joliniń jaylasqan. XVIII-ásirde Qońirat qalasiniń qorǵani keńeytilip 
darwazalar kárwan saraylar salinǵan. XVIII-ásirde Tóre biy qalaniń shiǵis tarepinde 
qorǵan salǵan Qońirat qalasi XVIII ásirge kelip Xorezimdegi eń iri qalalardiń birine 
ulken sawda xám sanatiniń oraiyina aylanǵan. Soniń menen birge Qońirat qalas 
xarqanday siyasiy tarixiy waqiyalardiń orayida boldi, óz dushpanlarina qarsi 
gureslerde xaliqtiń azatliq xáreketeriniń orayina aylanǵan. XIV- ásirdiń aqirinda 
Xorezimdiń biyligi Qońiratlardiń qolina ótedi. Qońirat 1920-1924 jillari Xorezim 
Respublikasiniń quramindaǵi beklik. 1924- jili волость bolip, 1925- jili 
Qaraqalpaqstan Respublikas quramindaǵi óz aldina okurk bolip duzildi xám rayoni 
bolip 1927- jili 27-uyulda duzildi.1963-jili ol Xojeli rayoni menen birigip 1964 
jilidan baslap qaytadan óz aldina administrativlik rayon bolip sholkemlesti. Qonirat 
qalasi Xorezim waliyatindaǵ Arali boyindaǵ eski tarixtan ati belgili qalalardiń biri. 
Buli jerde Arqa Xorezimniń otririqshi xaliqi Ustirttiń kóshpeli qawimleri menene 
ekonomikaliq sawda baylanislarini rawajlandiriwshi oraiy bazar boldi .Qońirat 
rayoni aymaǵinda arxeologiyaliq estelikler juda kóp tilekke qarsi olar toliq izetlenip 
bolǵan emesi. Qońirat atamasi eń daslep 1125jili Sayan-Altay jerlerinde Qitay jazba 
dereklerineni málim. Olari tótemizim dinindegi quslarǵa kók tirna bóri qurti qasqir 
siyinǵan. Qoıńrat atamasiniń negizi X-XII ásirlerde jasǵan peshengeler 
awqamindaǵi Kun (Xun) –Gurt qawiminiń turkiy xaliqlardiń eń iri riwlarinan 
Qońirat ruwiniń ati menen baylanisli. Al basqa bir dereklerde jergilikli xaliqlar 
arasinda tarqalǵan ǵayratli tulpar Qońir-at (jilqi) rawayatlarǵa baylanistiradi. 
Qońirat atamasiniń mánisi xaqqinda xaliq ápsánalari juda kóp bul tábiy narse. 
Qońiratlilar 1220jililari Shińǵis xan lashkerleri ne qarsi gureskenin soń mongolar 
quramina qosilǵani. Qońiratilar Orta ásirlerde saxrada jasaǵani Deshti- Qipshaqlar 
92 bawdi kóshpeli ózibekler quraminda boldi. 1608 jili Astiraxan waliyatindaǵi 
14ruwi noǵayilar quraminda qońiratilar boldi. Qońiratlilardiń Qońirat atamasinda 
qorǵan qalasiniń payda boliwi da tarixiyxi dereklerde aniq emesi. Shiǵisti izetlewshi 
A,L Kun 1873 jili Xorezim waliyatindaǵi eski qalalardiń paiyda boliw tarixi 
boyinsha qiziǵip, ol Qońirat qalasi tuwrali atalardan angimeler aniqlawi boyinsha 

---

21 
Qońirat qalasi bunnan 200 jili burin payda bolǵan dep jazadi . Qońirat qorǵaniniń 
dógeregin qaliń diywalari menen qorshaǵan jawdan qorǵaniwǵa tereń or qandekler 
qazdirilǵan qalaniń tórti tarepinde darwazasi bolǵan qalada eki meshit juzden aslam 
qalalar bolǵan. Qońirat qalasiniń xakimi Tóremurat biy óltirilgenenin keyin qalaniń 
diywalari buzilǵan ekeni. Qońiratqa 1873 jili áskeriy ilimiy izetlewge kelgenin A.B 
Kawlibars xám oniń áskeriy injener topograflari tárepineni Qońirat qallasiniń 
suwreti qalaniń plani alindi. Plani boyinsha Qońirata 4 darwaza bolip olardi eydbiy, 
Ob biyi, Niyaz biyi Aqim ishanlari ismi menenin ataǵani malim. Qońirata Xan 
Xakim jasawil basi ushin arnawli xawileri boldi. Solay etip A.L Kun maǵlawmati 
boyinsha Qońirat qarǵani 1673 jili qurilǵan Bul jerge Usttirten kelgenin yarim 
kóshpeli qawimleri qislaw Xorezimler menen sawda baiylanisin rawajlandiriw ushin 
apiwayi bazar orni sipatinda bolǵan 18 ásirdegi tarixiy derekleri Qońirat qorǵani 
tuwrali maǵliwmatlar juda az. 1793jili 5 oktyabirde oris virashi maiyor Blankenna 
geliy Xiywa shaxarine keldi Ol Orenburig qalasinan shuǵip qirǵiz qazaq saxrasin da 
35kun jol jurgen suytip Ámiwdariya boyindaǵi Qorǵan qalalarǵa Birinshi qala 
Qońiratqa jetkenin edi Oт устья реки Амин- дарьи в верих потечтечению 
заселенная места там называемые города Конкрать Мангуть Ходжель . Solay 
etip rus sayaxatshilari Orenburig-ustirt Qon’irat xiywa bag’darinda bunnan eku juz 
jili burin jurgeni olar Qonirat qorganin korgenin sol ushin da sayaxatlarinda 
bayanatlarinda eslep otkeni aniq. Orenburig Xiywa aralig’indag’ ka’rwan jol 
boyindag’ belgili orinlar qorg’anlar qala qudiqlari beligilengen kartalarda qon’irat 
Qizil Xodja qalasi aling’an XVII-VIII a’sirdegi Qon’irat qorg’ani ninin’ da’slepki 
orni qayjerde bolg’anin aniqlaw ushin arnawli ekspeditsiya jurguziliwi 
kerek.Qon’irat qalasi To’remurat biy zamaninda g’aresiz o’z aldina erkinlikte 
ayiriqsha xakimlik boldi. 1311 jili To’remurat biy swfiy oltirilgen son’ Qon’irat 
qalasi Xiywa xanin’ quramin kirdi . Qon’iratin’ xa’kimi Qutlimurat biyi otiz jildan 
aslam qalag’a biylik etti. 1858 jili Qon’irat ashliq xam keselik payda boldi. Sonan 
paydalanilg’an araliy o’zbek baylari Muxammed fana xan qazaq F.Azbergen biyi 
turkmen yomid Atamurat xan birlikte Qon’irat xanlig’i duziwge xareket etti 
Muxammed fana xan atinan Qon’irata gumis ten’geler shigarldi Qon’iratlardin’ 

---

22 
xiywa xanina qarsi qozg’alani qarsi qazg’alani waqtinda qalag’a ruslar jardemge 
kelgenin aniq biraq ko’terilis bashilarinda birlik awizbirshlik bolmadi. Sol jiliari N 
Zelesobitin’ Pisimo iz Qon’irata Kilebeniy Butokov xam basqalar Qon’irat xalqinin’ 
tarixina baylanisli mag’liwmatlardi Rossiyanin’ ilimiy xam jamiyetlik oyi-
pikirlerine baspa sozden jetkerdi. Qon’irat qalasinin’ qozg’alani tuwrali Benger 
sayaxati shisi-alim G.Vambepi 1863 jili Qon’irat xamBozatawg’a kelgende esitken 
edi. Qon’irat xalqi jawlar qorg’ani qalani qorshap aiylap qamalap otirg’an bilay 
degen ekenin; Ush ay sawirim ush ay qawinim ush ay qabag’im bar ush ay 
shabag’im dushpanlar Qon’irat qorg’anin buzalmaydi degen. Bunan Qon’irat 
xalqinin’ o’miri tirshiligi diyxanshilig’i ekenin koremiz . 1873 jili Qon’irat qalasi 
usti menen Rassiya imperatori nin’ a’skerleri Xiywa xanlig’in jawlap aliwg’a o’tti. 
Orenburig qalasinan shiqan gineral Lamakin otriyadi Qon’irattin’ iyeledi sonnan 
baslap Qon’irat rus qazaq uwreles atli larinan juzlik boldi. Qon’iratqa xar qiyli 
sawdegerler kele basladi. Astraxan Orenburiglardan ruslar kelip baliq awlap paxta, 
juni, xam tag’ida basqalardi Rossiyiya qallalarina jiberiwge kiristi. Qon’irat 
aymag’inda awil xojalig’ina rus-texnikasi kapitalistlik qantnasliqlar kire basladi. 
Qon’iratqa shekem temirjol a’keliw ushin Saratov qalasinan injinerler keldi. 
Qon’iratqa kelgen ruslari jergilikli xaliqlardin’ (qaqaqalpaq,qazaq, ozbek, 
turkmen)bir-biri menen tatiwi tuwisqanliq qatnasqta ekenin jazdi. Belyavskiy 
Nikitin jazg’an mag’liwmatlarinda Qon’iratli xaliqtin’ turmisi awir ekenin, a’sirese 
baliqshiliqta keme suwriwshi-saldawshilar awxali eslep jazdi. Qon’irat ma’diniy 
tarixiy A’jiniyazdin’ tarixi Qon’iratli shayirlar Nadirbek Sadraddinin’bayitleri 
Mirza Dosmuxammedtin’ g’azeleri Molla Isaq axwnnin’ bayitler deymiz. Al Qizil 
Qon’irat tarixi Ayapbergenin shayir M.Xojaxmed A.Abdiyraman O.Asan B.Na’jim 
D.N Ko’ntilew Asqar batir Marqabay batirlar tag’diri menen unlesi. Qońirat 
Ámiwdaryaniń tómengi alabindaǵ eski qalalardiń biri. Qońirat qalasi átirapindaǵi 
elatlar mene suw qurǵaqtaǵi jollar menen baylanisip sawda mádeniy orayǵa aylandi. 
Qońirat qalasi Usturt arqali ótetuǵin eski gulzar jol menen Qazaqistan, Rossiya 
Kavkaz xaliqlarina mádeniy sawda baylanislari áyemgi dawirlerde baslap jurgizgen. 
Jergilikli xaliqlarǵa Evropadan, kiyatirǵan elshi, sawdager xam basqada jolawshilar

---

23 
Qońirat qalasi arqali Góne Urgenish, Xiywa, Samarqand, Buxara xam Orta 
Aziyadaǵi basqa iri qalalarǵa sawda oraylarinan, elatli orinlarǵa ónermetler jasaǵan 
jerlerden ótken olar daslepki kelgen bazari Qońirat qalasi bolip esaplanadi. Óz 
nawbetinde Qońirat qalasiniń ónermetshiler, sawdagerler Rossiya elerine ásirese 
qubla Urali, Volga boyi qalalarina barip sawda satiq islegenin. Jergilikli xaliqlar 
arasinda xár turli ónermetshilerdiń sawdagerlerdiń sawda satiq isleri ushin Makariya 
bazarina (Makar yarmakasi) Nejniy Novgorodka Qońirat xám basqa qalalardan 
barǵanliǵi xaqqinda derekler saqlanǵan. Qońirat qalasinda koplegen eski mektepleri 
meshit- medreseleri salindi. Olarǵa Xiywa, Buxara, medereslerin pitkergen axwnlar 
sabaq bergen. Bul axwnlar xám olardan sawat ashqan kópshilik mollalar eski 
kitaplar menen qoljazbalardi jiynap koshirip el arasina taratqan. Qońirata 8 meshit 
jaslardiń sawat ashiw orina aylanǵan. 1. Xanmeshit Xiywada qońirat ruwinan 
daslepki xan bolǵan Madireyim xan (1807-1826 jj) dáwirinde salinip, sol xaniń 
xurmetine Xan meshiti dep atalǵan. 2. Smetula ishanniń meshiti, Bul meshit Balabiy 
dawirinde islep 1918- jilǵa shekem ómir surgen. 3. Sari ishan meshiti. 4. Sultan ishan 
meshiti. 5. Risim iyshaniń meshiti. 6. Bayjan axuwniń meshiti. 7. Kamal ishaniń 
meshiti. 8. Yakwb ishaniń meshiti. Bul meshitlerdiń awilarda xam qalalarda waqim 
jerler boǵan. Qońirat qalasi xam oniń atrapindaǵi tarixiy xam madeniy miyraslari 
xaqinda belgili tarixshi T.A Jdanko miynetlerinde kobirek aytilǵan. Oniń pikirinshe 
Qońirat sóz bul uriw atamasi oniń manisi qońiratli Mayqabiydi ańlatadi dep 
qaraqalpaqlardiń Shejiresine suyenedi. Ol adam ápsanalarda qaraqalpaqlar menen 
qazaqlardiń, ózbeklerdiń ata- babasi bolip sawlenedi. Qońirat savxoziniń Lelin 
boliminde jasaǵan Madiyar Eshmurat uliniń (1906-1987 jillari) pikirinshe Qońirat 
atamasi bul eli burinan usi jerde bar eldegi uriw ati. Bunan miń jili burin bul jerde 
Buraxan ata degen otken. 1842-jilǵi Qońirat qalasiniń xakimliki jámiyetlik sawda 
mádeniy jaylar menen birge qala xalqiniń turaq jaylari xojaliǵiniń turler korsetilgen. 
Qońirat batir, shabandoz, baqsi, shayir xam sazende, balǵali ruwiniń sarsań tiresin 
shiqanin. Qońirat xám qońiratlari xaqinda X.Esbergenov Qońirat tarixiy xam 
madeniy estelikleri. Ómirbay Embergenov Birlik Qońirat ellerim bardi. Belgili alim 
Qiriqbay Baiyniyazovtiń ilimiy miynetlerinde Qońirat elinen shiqqan bir qatar 

---

24 
tarixiy tulǵanlar xaqinda maǵliwmatlar berilgen. Qońirat muǵallim Japaq 
Shamuratov, “Xákim ata Sulayman Baqiratli” (2002j), Isxaq Ibin Ibiraxim Qońiratiy 
(2003) xam “Tillerde dastan Qońirat” (2006) ilimiy publisitikaliq miynetlerin doreti. 
Belgili jaziwshilar Saparbay Arislonov “Qońirat”, Jańabay Saporov “Basqinshilar 
arasinda” xam Yangibay Qushqorov “qunǵirotnoma” (2007j) shińarmalarin Qońirat 
jurtiniń turmisinan alip jazdi. Qońiratli jurnalisti Japaq Shamuratov Xákim ata 
Sulayman Baqirǵaniy Isxaq moola xam basqa da jurtshiliqa belgili bolǵan insanlar 
tarixiy orinlarǵa baǵishlap bir qatar ilimiy- publistikaliq miynetler doreti. Belgili 
jaziwshilar Saparbayi Arislonov “Qońirat” Jańabay Saparov “Basqinshilar arasinda” 
xam Yangibay Qushqarovlar “Qunǵiratnoma” (2007) shiǵarmalarin Qońirat jurtiniń 
turmisinan alip jazdi.Qońirat burin da, sońǵi dawirde de sanaati, awil xojaliǵi xam 
mádeniyati rawajlanǵan jurti. ÓtkenXX ásirdiń ortalarinda Qońiratqa temir jol keldi. 
Qońirat rayoniniń aymaǵinan kóplegen kilometirlerge sozilǵan transshegaraliq 
áximiyetke iye temir xam avtotransporti jol magistiralari ótip turi. Xazirgi waqita 
bul magistiral jollardiń kóplegenin bolegi rekonstruksiyalanǵan xam jańadan qurilip 
pitkerilmekte. Olardiń boyinda jańadan elatli punktler boy tiklemekte lardiń boyinda 
jańadan elatli punktler boy tiklemekte Qońirat jurtiniń aymaqlarindaǵi Burxan qala 
Xakim ata Dawit ata xam Payǵabar qizi atalatugin muqadesi orinlar bar. 
Mustaqiliǵimizdiń sharapati menenin xazirgi kunde bul orinlarda qayta tiklenip 
xalqimizdiń pákletetuǵin adamlardiń iymani putin qilatuǵin muqaddes jaylarǵa 
aylandi. Ótken dawirde Qońirat eliniń rawajlaniwinda bul jerde jasawshi xaliqlardiń 
óz-ara birligin bekkemlewde Qońirat qalasiniń qurilisin en jaydirip qalaniń 
kórketiwde Abulǵazi xan (1644-jildan soń Xiywa xani bolǵan ) Xojamurat supiy 
Toremurat supiy Qutlmurat biy, Erniyozov molla Wbbi (rebolisyadan aldin xam soń 
1923-jilǵa shekem Qońirat xákimi ) xam basqa da ziyanilari ulama-iyshanlar xam 
iri baylardiń xizmetleri kóp bolǵan. Ásirese Qońirattiń ekonomikasiniń ilgerlewde 
óziniń paxta xam telentin islep shiǵaratuǵin zavotqa iye bolǵan Dawkara baydi, 
paxta zavodi qurilǵan Mátmurat baydi , iri sawdagelerden Murtaza baydi, karwan 
saraylar qurdirǵan Maxmud bay, Yaqip bay xam Begjan baylardiń xaliq xurme 
etkenin. Professor SH. Babashev “Jaziqsiz jazalanǵan repessiya qurbanlari” 

---

25 
kitabinda Qońirat eline repiratssiyaǵa ush juzden aslam adamlardiń dizimin beredi. 
Olardiń arasinda jurt basqarǵan el bashilar xaliqtiń quriginliǵin taminlegenin iri 
baylari mene ulken iyshan- ulamalar bolip apiwayi diyxanlarga shekemim bar. 
Watandarliq uris jillari jurtimizdiń azamatlari qatar eldi qorǵawǵa mińlaǵan 
qońiratlarda qatnasti. Qońirat elatinda jasawshi xaliqlar arasinan koplegenin 
mámleketlik ǵayratkerleri de ósip shiqanliǵi belgili. Olardiń biri Meńlixoja 
Ibnáminov boldi. Miynetkesh xaliq shoralariniń Putkilxorezim II quriltayi 1921-jil 
may ayiniń 15-23 kunderi bolip ótedi, Qońirat iyeligine qarasli bolǵan Qońirat 
rayonińiń xalqi xojaliginiń rawajlaniwina ózleriniń ulken xizmetleri menen ules 
qosqan rayoniń birinshi bashishi bolip islegenin Qurbanbayi Ábdirov, Keńespay 
Sarsenov , Ashirbay Reimoblar xaliq barqula qadirlep kelmekte. Sońǵi jillari Azat 
Ábdimájitov xam Paraxat Qalimbetovlar rayoni xakimi bolip belsendi xizmet etti. 
Xazirgi. Xazirgi dawirde Oralbayi Nurimbetov rayoniń birinshi bashishi bolip 
miyneti etpekte.Awil xojaliǵiniń tarawinda uzaq jilari xojaliqlarǵa bashiliq etkenin 
Madiyar Eshemuratov, Qabil Qalniyazov ,Ábidrayman Shukirlaeyev, Minges 
Nurbaeyv, Nurxodja Bayonov, Awezmat Sharipov, Kómekbay Ómirbekov xam 
basqada bashilardiń isimler xaliqtiń esinde saqlanǵan. Tarixiy alimlardiń pikirlerine 
qaraǵanda bul aymaqlarda biziń eramizda burinlarida adamlardiń jasaǵanliǵ xamde 
eramizdiń baslarinan baslap orta ásir xam onan keyingi dawirlerde de Usturt 
keńsiligindegi xam daryaniń deltasindaǵi xaliqlar jasap olar ózleri jasaǵan 
dawirlerde koplegenin qalalardi qorǵanlardi karwan saraylarin qurǵan xam quduqlar 
qazip onan paydalanip kelgenin. Misali olardan; Abuwri qala, Jabiq qala, Daw 
kesken, Adaq qala, Bugroxon qalasi, Ketenler qalasi, Monshaqli qala, Puljoy 
qalalarin,Belewil shuriq xam Qosbulaq karwan saraylarin xam basqa tarixiy 
estelikleri orinlardi aytiwǵa boladi. Belgili tarixshi alim X.Esbergenov bir qatar 
ilimiy dereklerge tiykarlanip “ Qońirat qalasi arqali ótkenin orta ásirlerdegi karwan 
jolar biziń eramizǵa shekemim II ásirler biziń eramizdiń XVI ásirlerine shekem ómir 
surgenin batis benen shiǵisti baylanistirǵan dunya juzlik “Ulli jipek jolin” eske 
tusiredi. Sondayaq “IX-XIV ásirlerge tiyisli karwan jolari oniń boylarindaǵi 
saraylari Usturt keńisligi saqlanǵan” xam”Qońirat qalasi ertedenin beri Orta Aziya 

---

26 
xaliqlariniń kavkaz Shiǵis Evropa elleri menen qarim-qatnasi ushin arqa batista 
arqadaǵi darwazasi bolǵan. Soniń menen birge Qońirat qalasi xar qandayi siyasiy 
tarixiyi waqiyalardiń da orayi boldi. Sondayaq Qońirat qalasi tarixiy dereklerde 
Qońirat iyeligi kóp waqitlarǵa shekemim óz aldina eli bolip óz xanliǵina iye jurti 
bolǵan. Qońirat qalasi siyasiy- ekonomikaliq xam áskeriy strategiyaliq áximiyetke 
iye bolǵanliqtan bul jurtqa Oris patshaliǵida xam xiywa xani barqula qiziǵip 
kelgenin. Ásirese XVIII ásirdiń aqiri XIX ásirdiń baslarinda Xiywa xanliǵinda ózine 
qońsilas bolǵan aymaqlardi basip aliw siyasati xawij aldi. Qońirat elati, Qońirat 
xalqiniń dáslep payda bolǵan dawirleri ertedeni baslandi. Qońirat jaziwshisi 
Ómirbay Embergenov “Birlikli Qońirat elleri bardi” kitabinda bir qatar ilimiy 
dereklerge suyene otirip “Bizińshe Qońirat qalasiniń payda boliwi tarixiy aniqlaw 
arablardiń Xorezimdi basip alǵan VIII ásirdiń 70-80 jillarinan baslaw 
birtareplemedey bolip korinedi. Nege degende arablar Madminiya dep atalǵan qala 
burin Xavand (Qawan) dep atalǵan. Soniń ala Qaraqaniyleri xukimdarliǵi waqtinda 
qala Buraxan dep atalǵan xam Aralboyi ulkesiniń paytaqti bolǵan -dep jazadi xamde 
qalaniń etnogenezin “ Xovand-Madimiya- Burxani- Qońirat” sxemasin beredi. Bul 
elatiń Qońirat dep ataliwǵa turkiy xaliqlar arasindaǵi ulkenin ruwlardiń biri bolǵaná 
Qońirat ruwiniń ati menen baylanistirǵan shinliqa jaqin keledi. Ótken dawirdiń 
Xiywa xanliǵiniń siyasiyi turmisinda qońiratlardiń (ruwiniń)tutqan orni ulken boldi. 
Qońirat jurtiniń aymaqlarinindaǵi Burxan qala, Xakim ata, Dawit ata, xam Payǵabar 
qizi dep atalatuǵin muqades orinlar qayta tiklenip xalqimizdiń ruxini pakletutuǵin 
adamlardiń iymanin putin qilatuǵin muqades jaylarǵa aylandi. Ótken dawirlerde 
Qońirat elatiniń rawajlaniwinda bul jerde jasawshi xaliqlardiń óz-ara birligin 
bekkemlewde Qońirat qalasiniń qurilisina en jaydirip qalani kórkeytiwde Abulǵazi 
xan(1644-jili dan soń Xiywa xan bolǵan) Xojamurat suwpi Tóremurat suwip, 
Qutlimurat biyi Erniyaz mola Uwbiy revolisiyadan aldin xam soń 1923 -jilǵa 
shekem Qońirat xakimi ) xam basqa da ziyznilar ulama- iyshanlari xam iri baylardiń 
xizmetleri kóp bolǵani. Yurtoshimiz qońiratli molla ishoqiydiń XIX asr Ǵaribiy 
Evropa mádeniyati tarixinda málim darejede ulken ules qosqanliǵi biz 
Qoroqolpoqstanliklar ushunin faqirlansa arzugirli waqiya Oniń xayati foliyati 

---

27 
xaqindaǵi maluwmatlar izlap topiship ilimiy izlew jumislarin alip bardi xaliqa 
jetkiziw tarixshi ádebiyot shunosi olimlarimiz zimasidagi muqadasi vasipasi va 
burishlari. Soniń menen birge Qońirat qalasi xar qanday siyasiy tarixiy waqiyalardiń 
orayida boldi óz dushpanlarǵa qarsi gureste xaliqtiń azatlińi xareketiniń orayina 
aylanǵan .XIV ásirdiń aqirinda xorezimniń biyligi Qońiratlardiń qolina ótedi. 
Qońirat tábiy resuslarǵa bay ulke. Jeri diyxanǵa sharwaǵa qolayli. Jasil toǵayliqlari 
,koleri, ańlaw, baliqtiń quslardiń makani bolǵan . Rayon aymaǵinda Qońirat qalasi 
5awil ,5 paselka, xam 43 elat jaylasqan. Xalqi kóp milletiń wakilerinen quralǵan 
bolip tiykarin ózbekler quralǵan bolip, qaraqalpaqlar,qazaqlar quraydi. Bunan basqa 
rus, turkmen, koris , tatar, xam basqa milet wakileri tatiwliqta jasap xam miynet 
etedi. Qońirat rayoni eki zonaǵa bolinedi : suwǵarlatuǵin zonas xam Usturti 
keńisligi. Rayoniń Usturti keńislik jer asti qazilma bailiqlarina oǵanda . Bunda xák 
tas, por, mergeli, as duzi, gipis, gaz, kondensatlari kanleri tabiladi. “SHaxpaxti” 
“Quwanish”, “Shibinli”, “Aqsholaq”, “Urge”, maydanlarinda gaz kanleri ashildi. 
“Shaqpaqti” gaz káni 1971-jildan. “Urge” gaz káni 1995jildan gaz magistirlarina 
qosilip xaliq iygiligine xizmet etpekte.”Qarawimbeti” xam “Barsa kelmes” duz 
kanler bar. “Barsa kelmesi” duz kani 1000kv.km. den artiq maydandi quraydi, oniń 
esaplanǵan duz qori 10.5 milliard tonadan ibarat. Ustirtegi duz káni bayliǵin xaliq 
iygiligine paydalaniw ushin Ózbekistan Respublikasi Ministirler Kabiynetiniń 
1995jil 2martaǵi 79 sanli Qarari menen quwatliǵi jilina 160miń tonna soda islep 
shiǵaratuǵin Qońirat soda zawotiniń qurilis baslandi.Zavod jaqin jilar ishinde 
qosiliw kerek.2006 –jili zavod iske qosilip birinshi soda islep shiǵildi. Xazir bul 
jerde jańa qalashaniń xam zavotiń tikarǵi korpuslariniń qurilis jurgizilmekte. Bir 
neshe turaq jaylar mektep baqsha emlew-profilaktikaliq kompleks mádeniy 
turmisliq imaratlar paydalaniwǵa tapsirldi. Qalashani abadanlastiriw xam 
kógalandiriw boyinsha tinimsiz jumis islenbekte1997jil Tashkent qalasinda Ustirt 
regiyonda uglevodorot shiki zat ónimin izetlewdi xam oni kobeytiwdi izertlewdi 
xam oni kóbeytiwdi jedelestiriw maselelerin baǵishlanip ótkerilgen xaliq araliq 
simpozimniń sheshimin menen rayonin aymaǵindaǵi geofizikaliq qidiriw 
geologiyaliq barlaw jumislariniń kolemi ádewir arti Regiyondaǵi alip barlip atirǵan 

---

28 
jumislardi elbasimiz I.A. Karimov jańa basqishqa kóteriw barlaw xam buralaw 
jumislariniń nátijesin asiriw boyinsha óz korsetpelerinen menen usinislarin bergenin 
edi.