Tema: Kásiplik etika – kásip ruwxıylıǵınıń ózegi sıpatında Temanıń jobası

Minez-qulıq kodeksleri kásiplik etikanıń mazmunı sıpatında

Kásiplik etika – bul qánigeniń óziniń kásiplik parızına qatnasın anıqlawshı morallıq normalar jıyıntıǵı.
Kásiplik etikanıń mazmunın adamlar ortasındaǵı belgili bir tiptegi ádep-ikramlılıq óz-ara qarım-qatnasıqlardı belgileytuǵın minez-qulıq kodeksleri hám bul kodekslerdi tiykarlaw usılları quraydı.
Kásiplik etika tómendegilerdi úyrenedi:

• 
  miynet jámáátleriniń hám jeke hár bir qánigeniń qarım-qatnasıqlardı;
  
• 
  kásiplik parızdıń eń jaqsı orınlanıwın támiyinleytuǵın qánige shaxsınıń ádep-ikramlılıq qásiyetlerdi;
  
• 
  professional jámáátlerdiń ishindegi óz-ara qarım-qatnasıqlar hám berilgen kásip ushın tán bolǵan specifikalıq ádep-ikramlılıq normalardı;
  
• 
  kásiplik tárbiyanıń ózgesheliklerin.
  

Dáslepki kásiplik-etikalıq kodeksler kútá áyyemgi dáwirde payda boldı: «Gippokrat antı» (medicinalıq moral kodeksi), sud funkciyaların atqarıwshı jreclerdiń ádep-ikramlılıq kórsetpeleri (ádil sudlaw xızmetkerleriniń kodeksi).
XI-XII ásirlerde, orta ásirlerdegi cexlardıń payda bolıw shárayatlarında ónermentlerdiń kásiplik-etikalıq kodeksleri payda bola basladı. Áyne usı dáwirde alǵashqı ret cexlardıń ustavlarında kásipke, miynet xarakterine, miynet boyınsha birge qatnasıwshılarǵa múnásibetke baylanıslı talaplar payda bola basladı.
Kásiplik etika kúndelikli morallıq sananıń kórinis tabıwı sıpatında payda boldı, al sońınan hár bir kásiplik topar wákilleriniń minez-qulqınıń ulıwmalastırılǵan ámeliyatı tiykarında rawajlandı. Bul ulıwmalastırıwlar minez-qulıqtıń jazılǵan da hám jazılmaǵan da kodeksinde hám bunnan tısqarı, teoriyalıq juwmaqlar formasında orın aldı. Solay etip, kúndelikli sanadan kásiplik moral tarawındaǵı teoriyalıq sanaǵa ótiw haqqında múmkin boldı.
Kásiplik etika normalarınıń qáliplesiwi hám ózlestiriliwinde jámiyetlik pikir úlken rol oynaydı. Kásiplik moral normaları birden tán alınbaydı, olar pikirler gúresinde tastıyıqlanadı.
Kásiplik etika hám jámiyetlik sananıń óz-ara baylanısı dástúrler formasında da orın aladı. Kásiplik etikanıń hár qıylı túrleri óz dástúrlerine iye, bul júz jıllar dawamında anaw yaki mınaw kásip wákilleri tárepinen islep shıǵılǵan tiykarǵı etikalıq normalardıń úzliksizliginiń orın alǵanlıǵınan gúwalıq beredi.
Professinallıq hám miynetke múnásibet shaxstıń morallıq kelbetiniń áhmiyetli xarakteristikaları bolıp tabıladı. Olar individtiń shaxslıq sıpatlamasında birinshi dárejeli áhmiyetke iye, biraq tariyxıy rawajlanıwdıń hár qıylı basqıshlarında olardıń mazmunı hám bahalanıwı sezilerli parıqlanadı. Klasslıq jámiyette olar miynettiń túrlerinń sociallıq teńsizligi, aqılıy hám fizikalıq miynettiń qarama-qarsılıǵı, imtiyazlı hám imtiyazsız kásiplerdiń bolıwı menen anıqlandı. Miynet tarawındaǵı moraldiń klasslıq xarakterinen b.e.sh. II ásirdiń birinshi 30 jıllıǵında jazılǵan xristianlıq injil kitabı «Siraxtıń ulı Iisustıń danalıǵı» kitabı gúwalıq beredi, onda qulǵa qanday múnásibette bolıw tuwralı sabaqtı óz ishine aladı: «jem, tayaq hám júk – eshek ushın; jaza hám jumıs – qul ushın. Quldı jumıs penen bánt qılıp qoy hám sonda qáterjam bolasız; qolların sál bosatsańız - ol dárhal azatlıqqa umtıladı».
Áyyemgi Greciyada fizikalıq miynet óziniń qunı hám áhmiyetliligi boyınsha eń tómengi paǵanada turatuǵın edi. Feodallıq jámiyette din miynetti eń birlemshi gúnanıń jazası dep qaraǵan, al beyishti miynetsiz máńgilik ómir dep túsindirgen.
Kásiplik etikanıń qáliplesiwine adamlardıń kásiplik wazıypaların orınlaw procesinde dus keletuǵın jaǵdaylar kúshli tásir kórsetedi. Miynet procesinde adamlar ortasında belgili bir morallıq qatnasıqlar qáliplesedi. Olardıń arasında kásiplik etikanıń barlıq túrlerine tán bolǵan bir qatar elementler de bar.
Birinshiden, bul jámiyetlik miynetke, jámiyetlik miynet procesi qatnasıwshısına bolǵan múnásibetler;
Ekinshiden, bular kásiplik toparlardıń bir-biri hám jámiyet penen tikkeley baylanısı tarawında júzege keletuǵın morallıq qatnasıqları bolıp tabıladı.
Kásiplik etika qánigelerdiń minez-qulqınıń normativlik baslaması sıpatında iskerliktiń konkret túrleriniń sheńberinde payda boldı. Miynet jámáátiniń kásiplik sanası usı iskerlik ushın eń abzal dep tapqan shaxsiy kórinis tabıwlar variantları tiykarında kásiplik etika arnawlı hújjetler – antlar, ustavlar, kodeksler túrinde rásmiylestiriletuǵın kásiplik minez-qulıqtıń standartların jaratadı.
Kásiplik etika hár qıylı kásiplik toparlardıń ádep-ikramlılıq dárejesindegi teńsizliktiń aqıbeti emes. Tek ǵana kásiplik iskerliktiń geypara túrlerine jámiyet joqarı morallıq talaplar qoyadı. Tiykarınan bul sonday kásiplik tarawlar bolıp, olarda miynet procesiniń ózi onıń barlıq qatnasıwshılarınıń is-háreketleriniń muwapıqlastırılıwın talap etedi. Insan ómirin basqarıw huqıqı menen baylanıslı bolǵan tarawlardıń xızmetkerleriniń morallıq qásiyetlerine ayrıqsha itibar qaratıladı. Bul jerde sóz tek ǵana ádep-ikramlılıq sabaqları haqqında emes, al sonıń menen birge, birinshi gezekte, óziniń kásiplik minnetlerin tiyisli dárejede atqarıw haqqında barmaqta (bul xızmet kórsetiw, transport, basqarıw, den sawlıqtı saqlaw, tálim-tárbiya tarawlarındaǵı kásipler). Bul kásiplerdegi adamlardıń miynet iskerligi basqa hár qanday kásipke qaraǵanda kóbirek aldın ala tártipke salınıwı múmkin, xızmet kórsetpeleri sheńberlerine sıymaydı. Ol tábiyatınan dóretiwshi bolıp tabıladı. Bul kásiplik toparlardıń miynetiniń ózine tán ózgesheliklerin morallıq qatnasıqlar quramalastıradı hám olarǵa jańa element qosıladı: adamlar – iskerlik ob`ektleri menen óz-ara qarım-qatnas. Sonıń menen birge bunda ádep-ikramlılıq juwapkershilik sheshiwshi áhmiyetke iye boladı. Jámiyet xızmetkerdiń ádep-ikramlılıq qásiyetlerin onıń kásiplik jaramlılıǵınıń jetekshi elementleriniń biri sıpatında qaraydı. Ulıwmalıq morallıq normalar insannıń miynet iskerliginde onıń kásibiniń ózgesheligin esapqa alǵan halda konkretlestirilgen bolıwı kerek.
Solay etip, kásiplik ádep ulıwmalıq tán alınǵan ádep-ikramlılıq sisteması menen birlikte qaralıwı lazım. Miynet etikasınıń buzılıwı ulıwmalıq morallıq kórsetpelerdiń qıyratılıwı menen qatar keshedi hám kerisinshe. Xızmetkerdiń kásiplik minnetlerge juwapkershiliksiz qatnası qorshaǵan átiraptaǵılarǵa qáwip tuwdıradı, jámiyetke zıyan jetkizedi, aqırǵı esapta, shaxstıń óziniń degradaciyasına alıp keliwi múmkin.
Házirgi kúnde elimizde rawajlanıwdıń bazar qatnasıqları tiykarına qurılǵan miynet belsendiligi ideologiyasın sáwlelendiriwshi jańa kásiplik ádep tipin islep shıǵıw zárúrligi anıqlanbaqta. Sóz, eń dáslep, ekonomikalıq jaqtan rawajlanǵan jámiyette jumısshı kúshiniń basım kópshiligin quraytuǵın jańa orta klasstıń morallıq ideologiyası haqqında barmaqta.
Zamanagóy jámiyette individtiń shaxsiy sıpatları onıń issheńlik minezlemesinen, miynetke múnásibetinen, kásiplik jaramlılıq dárejesinen baslanadı. Bulardıń barlıǵı kásiplik etika mazmunın quraytuǵın sorawlardıń ayrıqsha aktuallıǵın anıqlap beredi. Haqıyqıy professionallıq parız, hadallıq, ózine hám óz kásipleslerine bolǵan talapshańlıq, óz miynetiniń nátiyjesi ushın juwapkershilik kibi morallıq normalarǵa tayanadı. Kásiplik ar-namıs hám abıroy, ádette, hár qanday tarawdaǵı professinallıqtıń ólshemi bolıp tabıladı.