|
Tema: Kishi jastaǵi oqiwshilar sóylew tilin rawajlandiriwdiń jollari hám waziypalari.
Joba:
1.Oqıwshılardıń sóylewin rawajlandırıwdıń maqseti hám wazıypaları
2.Sóylew hám oni rawajlandiriw túsinigi .
3Sóylew tilin rawajlandiriw ana tili oqitiwshisiniń waziypasi.
4.Oqiwshilar sóylewine qoyilatuǵin talaplar.
5.Sóylew oqiwshilar oy-órisin ósiriwde tiykarǵi qural.
Baslawish klass balalari oqiwǵa álbette tayin túrde kelmeydi. Duris, olar sóylewge bir qansha kónlikken. Biraq, bul ele oniń sóylew mádeniyatiniń jetiskenliklerin kórsetpeydi. Al sóylewdi ózinshe ǵana paydalana biledi. Bul sóylewdiń ápiwayi túrlerinen ( bir quramli gáp, toliq emes gáp, keńeytilmegen gáp ) ǵana paydalaniw. Al mektepke kelgennen baslap oqiwshidan ádebiy tilimizdiń normasina sáykes keletuǵin ( bul jerde hár bir klastiń ózgesheligin esapqa aliw názerde tutiladi ). Sóylewdiń hár qiyli túrlerinen paydalanip otiriw talap etiledi. Bul waziypani sheshiw kelgen kúnnen baslap, oqiwiniń barliq barisinda ótiledi hám sol talapqa juwap beretuǵin til faktlari úyretilip bariladi. Oqiwshiniń bilim aliwi oǵan kónligiwi, tarbiya aliwi solar arqali oqiwshilardiń rawajlaniwshiliq uqibin ósirip bariw, sóylew jazba tilin ósiriw- ana tiliniń aldinda turǵan turǵan tiykarǵi waziypa. Bul tuwrali K. D. Ushinskiy bilay degen edi: Ana tilin úyretiwde úsh maqset bar:
- birinshiden, balaniń ózinde bar ruwxiy uqipliliqti rawajlandiriw, ekinshiden, ana tiliniń sarqilmas bayliqlarin sanali meń’geriwge úyretiw, úshinshiden, sol tildiń logikasin, yaǵniy, logikaliq grammatikaliq nizamliqlarin bildiriw. Mine, bul talaplar birinen keyin biri emes, al birlikte iske asiriladi. Sonliqtan, muǵallim oqiwshilardiń mektepke kelgen kúnnen baslap, ana tili kursin oqip tamamlaǵanǵa shekem usi maqsetti orinlaw ústinde jumis alip baradi. Mektepte ana tilin oqiw balalardiń sóylewge bolǵan talap hám múmkinshiliklerin keńeytip baradi. Oqiwsilar muǵallimniń basshiliǵinda tábiyat kórinislerin sayaxatqa shiqqanda ondaǵI janli qubilislar ústinde baqlaw jasaydi, buni oqiwdiń barisinda baylanistirip otiradi. Óz klasindaǵi hám basqa joldaslari menen aralasadi, muǵallimniń hár qiyli sózlerin tińlaydi, kitap, jurnal, gazetalar oqiydi hám.t.b. dógeregindegi barliq qubilislarǵa aralasip qatnasip otiradi. Bulardiń barliǵI qosilip balaniń ruwxiy dúnyasin bayitadi, bilimin keńeytedi, sóylewin ósiriwge jaǵdaylar tuwdiradi.
Mektepte til faktlarin úyrenip ol ústinde hár qiyli jumislar isleydi. Bunday til faktlariniń qaǵiydasin úyreniw, oni jazba, sóylew tili menen baylanistirip bariw, olardiń sóylewiniń turaqli túrde, izbe-izlik penen ósip bariwina mumkinshilikler jasaydi.
Al oqiwshilardiń sóylewin ósiriw degennen biz – bul birinshi gezekte balalardiń qaraqalpaq tiliniń ádebiy til normalarin jedelli túrde ámeliy jaqtan meńgeriwi degendi túsinemiz.
Balalardin tildi ámeliy jaqtan ózlestiriw ( jazba hám sóylew kónlikpeleri ) barliq sabaqtiń barisinda iske asip otiradi. Óqiwsilar sabaqta túsingenlerin sóylep beredi, oqiǵanin aytip beredi, muǵallim oqiwshilar menen gúrrińge qatnasadi. Klass jumisi, úy jumisiniń juwmaqlari boyinsha sóylep beredi. Dógeregi menen qatnasadi, tábiyat qubilislari, kórinisleri, jamiyettegi ayirim waqiyalar ham t.b. boyinsha óz-ara pikirlesedi. Bul jaǵdaylar oqiwshidan sóylewdi, qatnas jasawdi talap etedi. Bul talap olardiń sóylewiniń ástelik penen rawajlanip bariwina sebepshi boladi.
Álbette, bul jaǵday ózinen ózi payda bola bermeydi.
Bul ushin muǵallimniń basshiliǵinda oqiwshiniń qatnas jasawǵa tiyisli bolǵan sóz, oniń túrlerin úyrenip, oniń tiyislisin ǵana saylap qollana biliwge, jazǵanda sóz, gáplerdi orfografiyaliq normani qollana biliwge úyreniwi olardiń sóylewin ósiriw ústinde islenetuǵin tiykarǵI isler bolip esaplanadi. Bunday sóylewin ósiriw ústinde islengen turaqli jumislar oqiwshilar ushin paydali dep tabiladi.
Álbette, ayirim muǵallimler bul tuwrali dóretiwshilik jaqtan oylamay, jobalastirilgan sabaqti ótiw ústinde ǵana oylaw ushirasadi. Bul jaǵdaylar oqiwshilardiń sóylewiniń ósiwine tosqinliq jasaydi. Sonliqtan muǵallim oqiwshiniń sóylewine hár tárepleme tásir jasap, oniń sabaq barisi menen baylanisip bariwina ǵamxorliq jasap otiriwi kerek. Oqiwshiniń sóylewiniń rawajlaniwi sabaqtiń nátiyjelilikke erisip otiriwina da tasir jasaydi. Sebebi, muǵallimniń sabaqti nátiyejli ótiwi eki jaqtiń belsene qatnasiwina baylanisli boladi. Eger oqiwshiniń til bayliǵI rawajlanǵan bolmasa, muǵallim qanshama belsene qatnasqani menen oqiwshi tómen pozitsiyada boladi. Bul sabaq barisiniń nasazliǵina alip keledi.
Oqiwshiniń sóylewi menen oniń jazba tiliniń rawajlaniwina da ayriqsha itibar berip bariw talap etiledi. Oqiwshi mektepke kelgende sóylewdi ámeliy jaqtan qollanip úyrenip kelgeni menen ( bul da mektep programmasina juwap bermeytuǵini belgili ) jazba tilin bilmeydi. Mektepke kelgennen keyin ǵana olar oqiw menen jaziw kónlikpesine kirisedi. Hár bir til faktin uyreniwi ámeliy is penen baylanisli boliwina sáykeslengenlikten, olar tez waqit ishinde jazba til mádeniyatin úyreniwge beyimlenedi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
