Tema: Jas futbolshılardı tańlap alıw metodikasın ilimiy tarepten izertlew Mazmunı

2. 1. Tálimdi shólkemlestiriw metodikası
Fizikalıq mádeniyat oqıtıwshı futbol boyınsha mashg'u- lotlarni oqıtılıp atırǵan pánniń ayriqsha tárepleri hám de oqıwshılar kontingentining ulıwma jaǵdayınan kelip shıqqan halda joybarlawtiradi. Bunda pedagogikalıq wazıypalar bólek alınǵan hár bir sabaq, onıń strukturalıq bólimleri, sonıń menen birge, atqarılıwı kerek bolǵan fizikalıq shınıǵıwlarǵa tán tárzde ámelge asıriladı. Oqıtıwshı pedagogikalıq wazıypalardı tańlaw hám qo'ya biliwde tekǵana bir sabaq, bálki náwbettegi bir neshe shınıǵıwlar ushın asqotadigan kónlikpelerdi qáliplestiriw ilmiy tájriybesine ıyelewi talap etiledi. Sonı esten shıǵarmaw kerek, ámelge asırılıp atırǵan standart ádetiy shınıǵıwlarda oqıwshı 3-4 wazıypanı ózlestiredi. Bul orında tiykarǵı hám de ekinshi dárejeli tapsırmalardı shegaralay alıw júdá zárúrli.
Ulıwma orta bilim beriw mektepleri oqıwshıların sabaq processinde futbol oyını qaǵıydası hám texnikası menen tanıstırıw, olardı elementar oyın usıllarına úyretiw ushın arnawlı bir izbe-izlikke tiykarlanǵan 10 shınıǵıwdı usınıs etiledi.
Tálimde oyın usılların ózlestiriw ushın qolay shárt- sharayatlardı jaratıwda tómendegilerdi esapqa alıw zárúr.
Oyın usılları menen ulıwma tanısıw - bunda oqıwshılarda úyreneip atırǵan usılları texnikalıq elementleri jónindegi oyda sawlelendiriwdi qáliplestiriw maqsetinde sóylep beriw, film kórsetiw, ámelde kórsetiw hám olardı atqartırıw názerde tutıladı. Túsindiriwden tiykarǵı maqset shuǵıllanatuǵınlar ózlestirilip atırǵan oyın usıllarınıń mánisin tereń ańlap jetiwleri hám de oyın procesine qollay alıwlarına qaratıladı.
Jańa oyın usılların úyretiwge kirisiwde bır jola oqıwshılarǵa oyın processinde usı usıllardı orınlaw menen baylanıslı bolǵan qáteler tuwrısında sıpatlama beriw usınıs etilmeydi. Ádetde, tájiriybe oqıwshılardıń naǵız ózi qátelerge tákirar -tákirar jol qo'ya baslawların kórsetedi. Sol sebepli de balalarǵa eń úlgili ámelge asırılǵan shınıǵıwlardı kórsetiw, ornı menen eger bala qatege jol qoyǵan táǵdirdagina onı ońlaw jolların kórsetiw maqsetke muwapıq.
Oyın usılların qolay sharayatlarda orınlaw. Futbol daǵı ayırım shınıǵıwlar quramalılıǵı menen ajralıp turǵanlıǵı ushın da olardı demde úyreniw hám de oyınǵa qollanıw etiw ańsat kechmaydi. Sol sebepli dásteval bul shınıǵıwlardı to'rsiz, qolay hám ápiwayılastırılgan tártipte serikler menen arnawlı úskeneler járdeminde úyreniw usınıs etiledi.
Bul basqıshda tálimdiń tómendegi usıllarınan paydalanıw maqsetke muwapıq : shınıǵıwdı bólimler ajratgan halda úyreniw usılı ; shınıǵıwdı pútin halda ózlestiriw usılı.
Birinshi jaǵdayda pútin bir shınıǵıwqa tiyisli háreketlerdi bólek bólimlerge ajıratıw múmkinshiligi bolsa, olardı strukturalıq bólimlerge ajratgan halda úyreniw. Mısalı, hújim qılıw shınıǵıwın yugurib keliw, sekrew hám de tiyisli tártipte zarba beriw sıyaqlı elementlerge ajıratıw múmkin boladı. Shınıǵıw elementleriniń bólimleri «ma'lumdan abstraktga» qaǵıydası tiykarında uyreniledi. Bul orında studentlerdiń qábiletleri hám de ulıwma tayarlıq dárejesi zárúrli áhmiyetke iye boladı. Úyretiwdi ápiwayınan quramalına qaray basqıshpa-basqısh ámelge asırıw hám de bir elementti jetilisken ózlestiriwge erisiw maqsetke muwapıq. Mısalı, toptı oyınǵa kirgiziw, hújim zarbasini ámelge asırıw shınıǵıwlarında daslep topǵa zarba beriw, sonıń menen birge, qabıl etilgen toptı arnawlı bir biyiklikke kóterip beriw, juwırıw, sekrew hám aqır-aqıbetde hújim zarbasini beriw sıyaqlı.
Egerde qandayda bir shınıǵıwdı bólimlerge bolıp úyreniw jaqsı nátiyje bermasa, bul sıyaqlı shınıǵıwlardı ekinshi usıl tiykarında pútin halda úyreniw usınıs etiledi. Usı usıl toptı qabıllaw, uzatıw, maydan boylap háreketleniwdi ámelge asırıw sıyaqlı shınıǵıwlarda jaqsı nátiyje beredi.
Oyın sharayatına jaqınlastırılgan jaǵdaylarda texnikalıq usıllardı úyreniw. Studentler futbol oyınınıń texnikalıq usılların tuwrı orınlawdı ózlestirip bolǵanları eli oqıtıwshı shınıǵıwlar dárejesin quramalılashtirishi kerek. Mısalı, toptı qabıllaw, uzatıw hám de hújim zarbasini beriw tor arqalı ámelge asıriladı.
Shınıǵıwda studentler oyın usılların qápelimdede tez ózgeretuǵın jaǵdaylar, raxip menen júzbe-júz tor ústindegi top ushın gúres sharayatı hám de túrli dáslepki jaǵdaylardı iyelegen tárzde tákirar atqaradılar. Shınıǵıwlardı kóp bara tákirarlaw tiykarında orınlaw studentler iyelep atırǵan kónlikpelerdiń avtomatlashuviga alıp keledi. Programmada studentlerdi futbolǵa úyretiwdi arnawlı fizikalıq sapalardı tárbiyalaw hám de olardıń ulıwma rawajlanıwın támiyinlewge xızmet etetuǵın zárúr usıllardı ózlestiriw hám qóllawǵa qaratılǵan arnawlı shınıǵıwlardan paydalanǵan halda ámelge asırıw názerde tutılǵan jumıs. Sóz yuritilayotgan shınıǵıwlar oyınǵa jaqınlastırılgan jaǵdaylarda hám tikkeley oyın ámeliyatı tiykarında ámelge asırılıwı kerek. Eń áhmiyetlisi, oyınshılar shınıǵıwlardı orınlaw asnosida ózlerinde áyne qaysı sapalardı tárbiyalawǵa háreket qılıp atırǵanliklarini ańlap jetiwlerinde óz hákisin tabadı. Áne sondaǵana studentler ayırım ózleri ushın “qızıq bolmaǵan, áhmiyetsiz” tuyulgan shınıǵıwlardı da sidqidildan orınlawǵa kirisiwediler.
Juwmaqlawshı shınıǵıwlarǵa studentler, ádetde, úlken qızıǵıwshılıq menen munasábette boladılar, lekin asıqpa -shosharlikka jol qoyıw tez-tez qáte etiwge alıp keledi hám nátiyjede oyın texnikasında óz hákisin tabadı. Sol sebepli de pedagog bul shınıǵıwlardıń texnikalıq talaplar tiykarında atqarılıwın qattı baqlawı hám jol qoyılǵan qátelerdi keshiktirmasdan saplastırıw maydanınan tiyisli tárbiyashılıq jumısların aparıwǵa bólek itibar qaratıwı talap etiledi.
Arnawlı shınıǵıwlardı tańlawda uqsawlıq hám birdeylikten, olardı orınlawda bolsa artıqsha tákirarlardan múmkinshiligi barınsha shaǵılısıw kerek. Taǵı bir zárúrli tárep shınıǵıwlardı orınlaw waqtında studentler gezegi keliwin kútip túrmesliklari ushın buwdaqlar muǵdarın kóbeytiw zárúr. Yaǵnıy hár eki-úsh shuǵıllanatuǵın studentke ortasha bir top tuwrı keliwi kerek.
Oyın texnikasına tiyisli toptı oyınǵa kirgiziw, qabıllaw, uzatıw, hújim zarbasini ámelge asırıw, blokka shıǵıw sıyaqlı usıllardı studentlerge úyretiwde bul usıllardıń eń názik táreplerine artıqsha waqıt hám itibar qaratıw usınıs etilmeydi. Kerisinshe studentlerdiń tiykarǵı itibarın dáslepki jaǵdaydı iyelew, oyın usılların nátiyjeli juwmaqlaw sıyaqlı komponentlerge jóneltiriw maqsetke muwapıq.
Dene tárbiyası oqıtıwshı futbol shınıǵıwların shólkemlestiriwde jarıs formasından nátiyjeli paydalansa, studentlerde sabaqǵa bolǵan qızıǵıwshılıq artadı. Sonıń menen birge, bir-birlerine top uzatıw shınıǵıwlarında oqıtıwshı studentlerge toptı jerge túsirmesten múmkinshiligi barınsha hawada uzaq waqıt saqlap turıwǵa erisiwlerin talap etiwi júdá zárúrli. Bul sıyaqlı talaptı basqa shınıǵıwlarǵa salıstırǵanda da qoyıw, hátte bul maydanınan kishi gruppalar arasında óz-ara jarıslardı da shólkemlestiriw múmkin.
Oyınshılardı múddetinen aldın tek ǵana toptı uzatıw yamasa hújimshilerdi zarba beriwge qánigeliklestiriwge asıgıw usınıs etilmeydi. Bul jaǵday olardıń túrli pozitsiyalarda háreketlana alıw múmkinshiliklerin sheklep qoyıwǵa alıp keledi.
Sabaqtıń tiykarǵı hám tayarlıq waqtında ámelge asırilatuǵın shınıǵıwlardı halqa, yarım halqa, qarsısındama -qarsısında sıyaqlı jaǵdaylarda 6 - 8 oqıwshınan ibarat etip ámelge asırıw múmkin.
Studentler sanı kóp bolǵan gruppalarda gá toptı oyınǵa kirgiziw, qabıllaw, uzatıw, sekrew, zarba beriw, háreketleniw hám de qorǵawlanıw shınıǵıwların sheńber forması usılınan paydalanǵan halda atqartırıw maqsetke muwapıq. Usı shınıǵıwlarǵa arnawlı bir tájiriybe hám uqıpǵa iye bolǵan studentlerdi járdemshi retinde tartıw ulıwma ózlestiriw procesi sapasınıń asıwına kónlikpeler qáliplesiw dáwirdiń qısqarıwına alıp keledi.
Shınıǵıwdıń tiykarǵı bólegine ótiwden aldın oqıtıwshı gruppanı bir neshe gruppachalarga ajıratıw hám de olardıń hár birine baslıq belgilewi kerek.
Ótilgen materiallardı jaqsı ózlestiriwde úy wazıypaları úlken járdem beredi. Olar quramına biyiklikke sekrew, mayısqaqlıq jaǵdayın kúsheytiw, kúsh, shıdamlılıqtı payda etiwge qaratılǵan, sonıń menen birge, zarba háreketlerin ózlestiriwdi jetilistiriwge qaratılǵan toptı polga, diywalǵa urıw shınıǵıwları kiredi. Tán alıw atırǵan shınıǵıwlardı top járdeminde yamasa topsız orınlaw múmkin boladı.
Oyın processinde futbolshılar kóbirek top baǵdarına sáykes tárzde sekrew, óz-ara orın almaslaw, yiqilgan halda toptı qabıllaw sıyaqlı háreketlerin orınlawlarına tuwrı keledi. Sol sebepli de olar moynına túsetuǵın fizikalıq basım dárejesi joqarı boladı. Sonday eken, shuǵıllanap atırǵan studentler bul basımdı kóteriw ushın jetkilikli dárejede fizikalıq tayarlıqqa ıyelewleri shárt, keri jaǵdayda shuǵıllanatuǵınlardıń túrli dárejedegi tán jaraların alıw múmkinshilikleri asıp baraveradi.
Futbol shınıǵıwlarındaǵı sekrew hám juwırıw processinde eń kóp ushraytuǵın jaralar dize hám tobıq hám de taban bo'g'imlar, toptı qabıllaw waqtında pánje, zarba beriwde tirsek hám jelkeler, yiqilganda túrli aǵzalardıń zaqım jewinde gúzetiledi.
Futbolda ushraytuǵın tiykarǵı sport jaraları sebepleri taypasına tómendegilerdi kirgiziw múmkin:
- ámeliy oqıw shınıǵıwların shólkemlestiriw degi pala- partishliklar, nadurıs joybarlaw, shuǵıllanatuǵınlar sanınıń hádden tıs kóp bolıwı, ıntızamdıń tómenligi;
- shınıǵıwlar metodikasın tańlawda shuǵıllanatuǵınlar - dıń tayarlıq dárejesin tuwrı inabatqa ala bilmew, studentlerge fizikalıq júklemelerdi bólistiriwde sistemalılıqqa itibar qaratmaslik, háreket kónlikpelerin iyelew processinde sportshılardıń individual táreplerin inabatqa almaslik, tayarlıq shınıǵıwların ámelge asırıwda normanı bilmew;
- shıpaker qadaǵalawın buzıw (buǵan studentlerdi shıpaker qadaǵalawı hám ruxsatisiz shınıǵıwlarǵa tartıw, uzaq tánepisten keyin hádden tıs fizikalıq júklemeler beriw, tolıqtırıw sıyaqlılar kiredi);
- shınıǵıwlar ótkeriletuǵın jay, úskeneler, sport lipaslarınıń qaniqarsiz jaǵdayı ;
- studentler tárepinde jeke gigiyena hám kún rejimine ámel etpeslik.
Sanap ótilgen sebeplerge kóre júzege keletuǵın jaralardıń aldın alıw maqsetinde oqıtıwshı shuǵıllanatuǵın studentlerdiń salamatlıǵı tuwrısında shıpaker juwmaqlarına ıyelewi, shákirtleriniń individual fizikalıq tayarlıq dárejesi hám múmkinshiliklerin jaqsı biliwi talap etiledi. Sonıń menen birge, tárbiyashı oqıtıwshı sabaq hám shınıǵıwlardan aldın oyın maydanı, sport úskeneleri hám de sport formaları jaǵdayın shaxsan ózi baqlawı kerek boladı.
Futbol shınıǵıwların ótkeriwge kirisiwden aldın oqıwshılardı onıń qaǵıydaları hám de oyın processinde kelip shıǵıwı múmkin bolǵan jaralardıń aldın alıw usılları menen tanıstırıw maqsetke muwapıq.
Pedagog studentlerdi ǵárezsiz tárzde tayarlıq shınıǵıwların orınlaw hám de toptı qawipsiz jıǵılıw tiykarında qabıllaw usıllarına úyretiwi kerek.
Sabaqlar hám de oyınlardan aldın organizmdi artıqsha zorıǵıwlardan saqlaw maqsetinde tayarlıq shınıǵıwların ámelge asırıw shárt. Tayarlıq shınıǵıwlardı shólkemlestiriwde hár bir muskuldıń islewine eriwi kerek. Ásirese tayarlıq shınıǵıwlarında jelke bólegindegi, barmaqlar, buwınlarda ámeldegi muskullarǵa bólek qayta islew talap etiledi.
Studentlerge hawaǵa tuwrı sekrew hám de jerge ayaq uchida (tabanları menen emes) qawipsiz túsiw texnikasın túsindiriw zárúr.
Studentlerdiń shınıǵıwlardı tabıslı orınlaw, oyındı nátiyjeli shólkemlestiriwlerinde sarplaytuǵın energiyalerin oraw, fizikalıq júkleme, zorıǵıwdıń aldın alıwda eń zárúrli faktorlar retinde waqıtında yotib uxlash, jaqsı ıshtey hám kóterińki keyipti atap ótiw kerek. Eger shınıǵıwlar nátiyjesinde shuǵıllanatuǵınlarda uyquning aynıwı, ıshteydiń joǵalıp ketiwi, keyiptiń jamanlasıwı sıyaqlı unamsız jaǵdaylar kuzatilsa, student shıpakerge shaqırıq etiwi kerek boladı.
Tek ǵana ilimiy-stilistik tárepten tuwrı tashkil etilgen tálim procesi, jaralanishlarning aldın alıwǵa qaratılǵan kompleks ilajlardı sistemalı ámelge asırıw tiykarındaǵana studentlerdiń salamatlıqların bekkemlew, olardıń fizikalıq rawajlanıwlarına erisiw hám de sport jarıslarında tabıslarǵa erisiw múmkinshiliklerin asırıwǵa alıp keledi.