Tema: Ilimiy maqala hám oniń til ózgeshelikleri Joba

Ключевыеслова:проблемноеобучение, дидактика, процесс обучении, обучение технологии, проблемная ситуация, лексикология.

Key words:The problem of teaching, didactics, process of teaching,teaching technology, problematic situation, lexicology.

Búgin jámiyet bilimlendiriwdiń aldına bilimli, intellektual hám arnawlı qábiletli áwladlardı tárbiyalawdı, olardıń bilimlerin maqsetke muwapıq tárizde rawajlandırıwdı wazıypa etip qoydı.

Áne usı wazıypalardısheshiwde mashqalalı tálim texnologiyasıjetekshi orın iyeleydi. Oqıtıwdıń bul texnologiyası studentlerdi aktiv pikirlewge úyretiw bolıp tabıladı. Bunıń ushın sabaq waqıtında studentlerge hár túrli sorawlar beriledi. Bul másele qóyıp oqıtıw dep ataladı. Lekin “másele” sózi yunon tilinen “mashqala” dep awdarma islengen. Demek, “mashqala” sóziniń mánisi “másele” sózi mánisinen bir qansha tereńirek.

Didaktikada mashqalalı oqıtıw jańa bağdar sıpatında XX ásirdiń 70-80-jıllarında júzege keldi.V.P.Bespalko,V.M.Klarin,Ya.I.Larner, A.M.Matoshkin, T.V.Kudryavcev, M.I.Maxmutov, O.V.Petrushinler mashqalalı oqıtıw nızamlıqların tereń úyrendi.

Oqıtıw procesinde qarama-qarsılıq payda bolğan halattı S.L. Rubinshteyn mashqalalı jağday dep atadı[4].Studentoqıw (biliw) procesinde qarama-qarsılıqlarğa dus kelse, onıń biliwge bolğan qızığıwshılığı tağıda artadı yağnıy motivaciyapayda boladı. Máselen, Qaraqalpaq tili sabağında“Leksikologiya” temasın úyrengende Omonimiya menen sózlerdiń kóp mániliginiń parqı nede?degen soraw mashqalalı esaplanadı. Bul soraw studentti izleniwge hám oylanıwğaumtıldırıp, student leksikologiya menen baylanıslı alğan bilimlerin qıyalınan ótkerip, omonimler menen kóp mánili sózlerdiń uqsaslıq hám ayırmashılıq táreplerin sanasındatalqılawğa hámanaliz etiwge háreket etedi hám mashqalanı sheshiw ushın tiyisli derekler ústinde islewge ózin májbúrleydi.

Qaraqalpaq tili sabağındamashqalalı oqıtıw halatın jaratıw - bul studentke máseleni usınıw forması bolıp tabıladı.Qaraqalpaq tili sabağınoqıtıwdı shólkemlestiriwde barlıq oqıw iskerligi pán oqıtıwshısı tárepinen mashqalalı halattı jobalı hám izbe-iz qoyıw bolıp,olardı studentler tárepinen oqıw háreketleri arqalı sheshiwden ibarat.Mashqalalı oqıtıw studentlerdiń talqılaw hám pikirlew procesinde ámelge asatuğın talqı-sintetik iskerligine tiykarlanadı. Bul oqıtıwdıń biliw hám studentlerdiń dóretiwshilik qábiletlerin rawajlandırıwğa, sonday-aq olar tárepinen ózbetinshe iskerlik usılın iyelewge qaratılğan evristikalıq izertlew túri bolıp esaplanadı.

Qaraqalpaq tili sabağındamashqalalı texnologiyanı ámelge asırıw ushın:

- Qaraqalpaq tili sabağındaeń aktual hám mánisli máselelerdi ajıratıw;

- oqıw procesiniń túrli kórinislerinde mashqalalı oqıtıw ózgesheliklerin anıqlaw;

- mashqalalı oqıtıwdıń kóptúrli sistemasın jaratıw tiyis.

Sonday-aq oqıtıwshıda studentlerdiń aktiv biliw iskerligin shaqırıwshı hám bağdarlawshı jandasıwlar bolıwı zárúr.

Studentlerdıń dóretiwshilik qábilyetin qáliplestiriw ushınolardı bárqulla soraw beriwgeumtıldırıw lazım. Máselen, “Leksikologiya” teması menen baylanıslı 1.Turaqlı sóz dizbeklerin naqıl-maqallardan qalay parıqlaymız?, 2.Termin sózlerdi kásiplik sózler menen shatastırıwğa bolama?, 3.Dialekt sózlerdi qanday belgiler tiykarında ajıratamız?, 4.Aq, qara sózleri antonim bola alama? sıyaqlısorawlardıń qanday payda bolıwın kórsetiw, sabaq aqırında qarama-qarsılıqlar ashıp beriliwi zárúr. Ataqlı polyak alımı V.Okonbılay dep jazadı: “Oqıtıwshılar izertlewshi ótken jóldı tańlawdı qanshama qálese, nátiyje sonshama jaqsı boladı”[3].

Mashqalalıoqıtıwtálim sıpatınıń jańa basqıshı bolıp,mashqalalı oqıtıw arqalı studentti óz pikirin aytıwğa, onı qorğawğa hám básekilesiwge úyretiw múmkin. Házirgi dáwirde studentlerge mağlıwmat hám usınıslardıń belgili toplamın beriw onshelliáhmiyetli emes, olardıń mağlıwmatlardıóz betinshe alıwıhámóz bilimine aylandırıwı ushın anıq jandasıwlarğa iye bolıwıáhmiyetli. Oqıtıw procesinde qarama-qarsılıq bólmasa tartıs ta, pikir almasıw da bólmaydı. Pikir almasıwsız bolsa mashqalanıń sheshimi tabılmaydı. Sabaq procesinde bir-birine húrmet, isenimhám issheńlik ruwxı húkimdar bolıwı kerek. Student oqıtıwshınıńúyretiwgeshın kewli menenumtılıp atırğanın biliwi, onıózine teń qarap atırğanın dárriw seziwi zárúr. Buloqıtıwda shaxs faktorın esapqa alıw, birge islesiw pedagogikasın qollanıw hám tálimdi demokratiyalastırıw menen tığız baylanıslı.

Bizge málim, mashqalalı tálimnıń maqseti “ilimiy biliw, bilimler sisteması nátiyjelerin ózlestiriwğana emes, bálkim natiyjelergeerisiw jolın da ózlestiriw”[2].Bul studentlerdıńoqıw materialın ózlestiriwdegi aqılıy izleniwi dóretiwshi iskerliklerine xızmet etedi.

Qaraqalpaq tili sabaqlarında “Leksikologiya” temasın úyreniwde mashqalalı tálimnen paydalanıp ótkeriletuğın ámeliy sabaqlarğa tayarlanıwda tómendegiler jobalastırıladı:

1) úyreniletuğın temanıń maqsetihám wazıypaları, onımashqalalı tálim quralında úyreniw imkaniyatları;

2)temanıúyreniwde studentlerge beriletuğın mashqalalı sorawlar yamasa tapsırmalar mazmunı;

3) studentlerdıń mashqalalı tapsırmalardısheshiwge xızmet etiwshi aldıńğıúyrengen bilim qorları;

4) mashqalalı tapsırmalardıshehsiwge járdem beriwshi studentlerdiń kónlikpe hám bilimleri;

5) tapsırmalardısheshiwge qanday kórgizbeli qurallar, ásbaplar kerek bolıwı;

6) mashqalalı tapsırmalardısheshiw nátiyjesinde bilim hámkónlikpelerinıńshamalıq kólemi;

7) islengen jumıslar hám olardıń nátiyjelerinen qanday juwmaqlar shığarıw lazımlığı haqqındağıpikirler.

Haqıyqattan da, mashqalalıoqıtıw texnologiyası tálimnıń eń nátiyjeli usıllarınan bolıp, oğan ilimiy bilimler tiykarında mashqalalıjağdaylar kirgizilip, oqıw materialı dástúriy formada bayan etiledi.

Qaraqalpaq tili sabağında“Leksikologiya” temasın úyreniwde mashqalalıoqıtıw procesindeoqıtıwshı, dáslep, mashqalalıjağday jaratadı, sorawlar qóyadı, máselelerdi, eksperimental tapsırmalardıusınıs etedi, mashqalalıjağdaydısheshiwge qaratılğan dodalawdıshólkemlestiredi, juwmaqlardıń durıslığın tastıyıqlaydı. Studentler aldınğı bilim hám tájiriybelerine tayanıp, mashqalalıjağdaydısheshiwjolları haqqında oylaydıhámusınıslarkirgizedi. Aldın alğan bilimlerin ulıwmalastırıp, hádiyselerdiń sebeplerin anıqlaydı,olardıń kelip shığıwın túsindiredi, mashqalalıjağdaydısheshiwdıń eńqolay variantın tańlaydı.

Mashqalalıoqıtıwdıń mánisi sonda, studentler ózleri mashqalanıóz betinshe sheshiwge kirisiwitiyis. Bilimlerdi problemalıq jol menen bayan etiw studentlerdiń dóretiwshilik imkaniyatların keńeyttiredi, óz pikirin erkin ayta biliwge úyretedi. Úyrenilip atırğan bilimge qızığıwshılığı kúsheyedi [1].

Sol sebepli student ushın materiallar hám tapsırmalar sisteması sonday dúziliwi kerek, olar tiykarınan, óz betinshe pikir júritiwgehámúyreniwge qaratılıwı lazım.

“Leksikologiya” temasın úyreniwde mashqalalıámeliy sabaqtıoqıtıwshıquramalı etip dúziwi kerek, student sanasında oqıw materialında berilgen oğan tanısemes bilimler haqqında sorawlar tuwılsın.Sol sebepli oqıw materialıoqıw mashqalası formasında beriledi. Studentlerdińbiliminsáwbethámsawallararqalıaktivlestiriw maqsetinde beriletuğın sawallar:

1. 
   Basqatillerdenawısqansózlersinonim bola alama?
   
2. 
   Awızekisóylewdeádebiytilnormalarınsaqlawushınnelergeitibarberemiz?
   
3. 
   Birikken hám birikpegen sózlerdi qanday ózgeshelikler tiykarında ajıratamız?
   

Bul sawallar negizinde belgili kelispewshiliklerdi atap ótiwshihám bul kelispewshilikti anıqlawshı tálimiy másele logikalıq formada boladı. Kelispewshilikti sheshiwshi sorawğa juwap belgisiz bolıp, onı anıqlawda student intellektual qıyınshılıqtı seziwi shárt.

Oqıtıwshı studentlerdi mashqalanıńaktiv sheshimi procesinetartqanda ğana studentlerdıńóz betinshe dóretiwshi iskerligi marapatlanadı. Oqıtıwshı járdemshi sorawlardı qoyadı, studentlerdińolardı dodalawına aktivqatnasıwın támiyinleydi. Pikir almasıw baslanıwıqollap-quwatlanadı, temanı birgelikte pikirlewge tartadıhám ilimde sáwlelengen anıqsheshimjolların kórsetip, mashqala sheshimine alıp keledi.

Qaraqalpaq tili sabağın mashqalalı oqıtıw pedagog hám studentlerdiń iskerligine baylanıs tárizde túrli dárejede bolıwı múmkin. Studentlerdiń mashqala sheshimi procesine qatnasıwı dárejesine qarağanda tálimnıń túrli dárejede mashqalalı shólkemlestiriliwi parıqlanadı. Birinshi dárejeoqıtıwshınıń usınday iskerligin kózde tutadi, bunda oqıw materialın bayanlawda onıńózi mashqalanı tolıq ashadı jánede onıń sheshimi jolların ashıp beredi hám studentlerdi qarsı sorawlar járdeminde birge pikirlewge tartadı. Mashqalalı tálimnıń ekinshi dárejesi oqıtıwshı tárepinen mashqalanıń qoyılıwıhámdáliyllep beriliwinejol ashadı, keyin studentlerdi onıń sheshimin óz betinshe izlewgebağdarlaydı. Ushinshi dáreje mashqalanıdáliyllemey, oqıtıwshı tárepinen mashqalalıjağdaydıń jaratılıwıhám studentlerdıń keyingi óz betinshe iskerligi kózde tutıladı. Mashqalalıoqıtıwdıshólkemlestiriwdiń tórtınshi dárejesindeoqıtıwshı izleniw tarawın belgileydi, mashqalağa “jaqınlastıradı”, lekin onı kórsetpeydihám studentlerdi óz betinshe izleniwgebağdarlaydı.

Juwmaqlap aytqanda, Qaraqalpaq tili sabağında“Leksikologiya” temasın úyreniwde mashqalalı tálim texnologiyası studentlerdıń tálim procesindegi iskerliklerin asırıwğa, olardıńsabaqlardı dıqqat penen tıńlap, oqıwmaterialın analizlew, salıstırıw,juwmaqlar shığarıw sıyaqlı aqılıy iskerliklerinıń rawajlanıwına járdem beredi.