Tema: Fudbol oyınınıń kelip shıǵıw tariyxı, stadiyonnıń razmeri jáne onıń qoǵıydaları

Mámleketlikler atı	CHempion-liq sanı
CHempionlik qolǵa kiritilgen jıllar
			1	2	3	4	5
1	Braziliya	5	1958	1962	1970	1994	2002
2	Germaniya	4	1954	1974	1990	2014
3	Italiya	4	1934	1938	1982	2006
4	Urugvay	2	1930	1950
5	Argentina	2	1978	1986
6	Frantsiya	2	1998	2018
7	Ispaniya	1	2010
8	Angliya	1	1966

Ózbekstanǵa futboldıń kirip keliwi hám rawajlanıwı.

Ózbekstan ǵárezsizlikke erisken dáwir dawamında futbolshılar hám trenerlarning bir neshe áwladı almasdı. Terme jámáátler túrli kólemdegi xalıq aralıq jarıslarda qatnasıw etip, arnawlı bir jetiskenliklerge eristiler. Mámlekettiń ishki chempionati hár jılı úzliksiz túrde ótkerip turıladı. Balalar hám óspirimler ushın mini futbol boyınsha kóplegen jarıslar dúzilip atır. Hayallar futbolına da bólek itibar qaratilip atir.

Ózbekstanda uyushgan halda futbol menen shuǵıllanıw -chilar 70000 den artıq, 320 dan zıyat futbol mektepleri hám de mektep-internatlar ámeldegi; terme jámáátlerdi tayarlaw boyınsha jańa oraylar ashılıp atır, 3000 den artıq trenerlar orta hám joqarı dene tárbiyası maǵlıwmatına iye. Ózbekstanda zamanagóy futbol ótken ásirdiń basla -rida payda boldı hám demde ataqlı oyınǵa aylandı. Onıń rawajlanıw jayları Ferǵana, Tashkent, Andijan, Qo'qon hám Samarqand edi. Dáslepki bar futboldı Ferǵana qalasında oynaganlar. Tap bulmanda 1911 jıldıń aqırında birinshi futbol jámááti shólkemlesken.

Ferǵanada dúzilgen futbol jámáátleri sanı 1912 jıl avgustında «Futbolshılar jámááti»ga qosılıwǵa jol berdi.Bir az waqıt ótkennen, Tashkentte de futbol oynay basladılar. Tashkentlik futbol ıshqıpazları arasında eń ataqlı jámáát bul TOLS penen- Tashkentskoe obshestvo lyubiteley sporta (TSIJ - Tashkent sport ıshqıpazları jámiyeti) edi.Bul jámiyet 1912 jılda dúzilgen bolıp, júdá qısqa waqıt ishinde futbol hám de taǵı basqa sport túrleriniń rawaj -lanishi ushın kóp xızmet etken. 1912 jıldıń ekinshi yarımında Ózbekstanda futbol aytarli dárejede yoyila basladı. Futbol oyınına Qo'qon, Andijan hám Samarqandda da qızıǵıwshılıq orta basladı.Bıyılǵı jılılar daǵı eń qızıqlı basqısh álbette Ferǵana, Tashkent, Andijan, Samarqand futbolchilarining ushırasıwı boldı. Tashkentke kelgen dáslepki futbolshılar Samarqand futbolshılar to'garagi (SFT) aǵzaları edi. 1913 jıl 29 avgustında olar TOLS penenfutbolshıları menen ushırasıw ótkerdiler. Jaqsı tayarlıq kórgen Tashkent jámááti 5:0 esabı menen uttı. 1913 jıl iyunında Andijanda «Andijan futbolshılar klubi» tastıyıqlandi. Sol jerde aytıp ótiw kerek, tekǵana Ferǵana, Tashkent hám Samarqandda, bálki Ózbekstannıń basqa qalalarında da futboldıń tabıs menen tarqalıwina qaramay, onıń rawajlanıwı ózi bo'larchilik menen ótip atırǵan edi. Jámáátlerdi úyretiw sisteması joq edi, shınıǵıwlar oǵada ápiwayı hám waqıtı -waqıtı menen ótkerilardi. Hesh bir qalada futbol birinshilikleri shólkemlestirilmagandi, sol sebepli hátte odan artıq jámáátler ámeldegi bolǵan Tashkent qalasında da qandayda bir rásmiy jarıs ótkerilmagan edi. 1920 jıldan baslap futbol respublikamizning shet awıl hám máhellelerine kirip barıp, ataqlı oyınǵa aylandı. Jaslar, studentler, jumısshı hám dıyxanlar futbolǵa talpina basladılar. 1921 jıl Moskva hám Tashkent futbolchilarining dáslepki ushırasıwı ótkerilgeni menen áhmiyetke ılayıq bolıp tabıladı. 1925 jılda mámleket Dene tárbiyası keńesi tárepinen ǵalabalıq fizikalıq ilajlardıń kalendarı tuzildi. O'zbe-kistonda futboldı shólkemlestiriw bir az tártipliroq sistemaǵa iye boldı. Sonday etip, Tashkent birinshiligi 3 taypa boyınsha ótkerildi hám ol jaǵdayda 28 jámáát qatnastı. 1927 jılda ózbek sportshıların tayarlawda zárúrli basqısh bolǵan I Umum-ózbek Spartakiadasi ótkerildi. Spartakiada finalida turaqlı raxip bolıp kolgan Tashkent hám Ferǵana jámáátleri uchrashdilar. Eki tar-kibda da Ózbekstan terme jámáát aǵzaları shıǵıw etdiler Úlken qıyınshılıqlar menen 2-taymda Tashkentlikler sheshiwshi golni urdilar hám 2:1 esabı menen uttılar.1928 jıl Moskvada bolıp ótken xalıq aralıq spartakiadada qatnasıw Ózbekstan futbolshıları ushın asa saldamlı imtixan boldı.

Futbol boyınsha spartakiada birinshiligi ushın 22 jámáát gúres alıp bardı, olar qatarında Angliya, Germaniya, Avstraliya, SHveytsariya hám Finlyandiyanıń jumısshı klublardan ibarat terme jámáátleri de bar edi. SHveytsariya hám Ózbekstan jámáátleriniń ushırasıwı futbol ıshqıpazlarında úlken qızıǵıwshılıqǵa iye boldı. Ózbek futbolshıları bul oyında jámáátlik oyın, shıraylı hám shaqqan kombinatsiyalar kórsettiler. Biraq tiykarǵı waqıt 3:3 esabı menen juwmaqlangani sebepli, jeńimpazdı anıqlaw ushın qosımsha 30 minuta qosıp berildi. Sońǵı 15 minuta ishinde Ózbekstan futbolshıları Shveytsariyalıqlar qarsı -ligini jeńa aldılar hám raxip 8:4 esap menen Ózbekstan futbolshıları uttılar. Bir kúnden keyin bolsa qıyın keshken oyında ózbek futbolshıları Rossiya jámáátine 1:2 esabında jeńisti bay berdiler. Keyingi jıllarda joralıq oyınların ótkeriw ushın Ózbekstanǵa Norvegiya, Germaniya, Finlyandiya, Moskva, Leningrad, Ukraina, Kavkaz artı mámleketlerinen kóplegen kúshli futbol jámáátleri keldi.

Futbol oyın maydanı.

Ólshemler. Oyın maydanı to'qri múyesh formasında boladı. Qaptal sızıqlar dárwaza sızıqına salıstırǵanda uzınro? bulishi kerek.

Uzınlıǵı : 120 m, 90 m.

Eni: 45 m, 90 m.

halqaro jarıslarda.

Uzınlıǵı : minimum 100 m.

maksimum 110 m.

Eni : minimum 64 m.

maksimum 75 m.

Belgiler. Maydan ushın belgiler sızıqlar járdeminde ámelge asıriladı.

Bul sızıqlar olar shegaralap turǵan maydanǵa kiredi. Úyin maydanın shegaralap turǵan 2 ta uzın sızıqlar qaptal chiziklar 2 ta qısqası dárwaza sızıqları dep ataladı. Xar qanday chiziklar eni 12 sm den aspawı kerek.

Oyın maydanı urta sızıq járdeminde 2 yarım bólekke bulinadi.

Orta sızıq ortasında maydan orayı belgilenedi. Maydan orayından

9, 15 m radiusda sheńber ótkeriledi.

Dárwaza maydanı. Dárwaza maydanı hár eki yarım bóleginiń aqırında qo'yidagicha boladı. Dárwazanıń hár qaysı ústini ishinde bolǵanındaǵı noqattan 5, 5 m aralıqta dárwaza chizigiga tug'ri múyesh etip maydan ishine 2 chizik tartıladı. 5, 5 m aralıqta bul sızıqlar dárwaza sızıqına parallel etip boshka sızıq menen birlestiriledi. Bul sızıqlar hám dárwaza sızıqı shegaralap turǵan zona, dárwaza maydanı dep ataladı.

Járiyma maydanı. Járiyma maydanı hár eki yarım bóleginiń aqırında kuyidagicha boladı.

Dárwazanıń hár qaysı ústini ishinde bolǵanındaǵı noqattan, 16, 5 m aralıqta dárwaza sızıqına tuwrı múyesh etip, maydan ishine eki sızıq tartıladı. 16, 5 m aralıqta dárwaza sızıqına parallel xolatda basqa sızıq menen birlestiriledi. Bul sızıqlar hám dárwaza sızıqı shegaralap turǵan zona járiyma maydanı dep ataladı. hár qaysı járiyma maydanı ishinde dárwazanıń eki ústini ortasında bir et aralıqta jaylasqan noqattan 11 m aralıqta 11 metrlik belgi quyıladı. Járiyma maydanshası sırtında 11 metrlik noqat oray etip alınıp 9, 15 m. aralıqta sheńber sızıladı.

Bayraqlar. Maydandıń hár qaysı múyeshlerinde bálentligi 1, 5 m den aspaǵan, uchi ótkir bolmaǵan bayraq ornatıladı. Bayraqlar orta sızıqtıń hár eki tárepinde, qaptal sızıqtan 1 m aralıqtaǵı uzaqlıqta ornatılıwı múmkin.

Múyesh sektorı. Hár qaysı múyesh bayraqınan oyın maydanı ishine qaray 1 m radiusda sheńber tartıladı.

Dárwaza. Hár qaysı dárwaza sızıqınıń orayında dárwaza jaylasadı. Olar múyesh bayraqları menen birdey aralıqta jaylasqan, tepadan gorizontal tusin menen birlestirilgen eki vertikal xolatdagi ústinnen ibarat. Ústinler aralıqı - 7, 32 m. Tusinning tómengi bóleginen tegis jergeshe bolǵan aralıq - 2, 44 m. hár eki ústin hám tusin kesilisken jay birdey bolıwı hám 12 sm den aspaslik kerek.

Dárwaza sızıqınıń eni ústinler hám tusin eni menen birdey boladı. Dárwaza hám dárwaza arqasındaǵı jerge tor ornatıladı. Tor isenimli ornatılǵan hám dárwazabonga irkinish etpeytuǵın bolıwı kerek. Dárwazanıń ústinleri hám tusini aq reńde bolıwı kerek.

Qawipsizlik. Dárwaza jerge isenimli urnatilgangan bolıwı kerek. Kóshirme dárwazadan paydalanıwǵa ruxsat beriledi, eger dárwaza bul qaǵıyda talaplarına juwap bersa.

Juwmaq.

Dene tárbiyası Ózbekiston Respublikası xalıqları milliy mádeniyatınıń ajıralmaytuǵın bólegi, fizikalıq hám ruwxıy kámalǵa jetiwdiń zárúrli quralı bolıp, Ózbekiston Respublikasınıń xalıqları ortasında doslıqtı bekkemlew, social hám ekonomikalıq rawajlanıw jumisına xızmet etedi. 1991- jıldıń sentyabrinde Ózbekiston Respublikası ǵárezsizlikke erisip, jańa demokratiyalıq mámleket retinde dúnyaǵa tenilgan, tálim boyınsha oqıw mákemelerinde de keń kólemde ekonomikalıq reformalani ámelge osiriwga kirisildi. Usınıń menen birge Ózbekiston Respublikası ministrler Mákemesi tárepinen shıǵarılǵan Húkimler Respublika xalqın salamatlandırıw, xalıq sog'ligini bekkemlew ushın dene tárbiyası hám sport úlken quralǵa aylanıp qaldı. 1992- jıldıń 14- yanvarında Ózbekistonda “Dene tárbiyası -ham sport haqqında”gi Nızam (jańa redakciyası 2000- jıldıń 26 – mayinda) qabil etildi. Biz bul jumısımız dawamında mine sonday malumotlardi aldıq ol jaǵdayda fudboldin qay jerde payda bolǵanınan tap onıń maydanı hám qogiydalarini bilip, bilimimizni jáne de bekkemladik.

Paydalangan adebiyatlar.

1. 
   Ashur Názerovich Normurodov ,,JISMONIY TARBIYA” «TAFAKKUR-BO‘STONI». Toshkent- 2011-jil.
   
2. 
   Imomxo'jayev A., Futbol — quwanıshım, dardim, faxrim, T., 1996 ;
   
3. 
   Internet maglumatlari.