Tema: Ekonomikada byudjet – salıq siyasatı. Ózbekstan Respublikasında byudjet-salıq siyasatınıń ózgeshelikleri

2.2. Ózbekstan Respublikası makroekonomikalıq kórsetkishler, 2020-jılǵa mólsherlengen parametrler

Makroekonomikali'q kórsetkishler, salıq -byudjet siyasatı hám 2020 -jılǵa mólsherlengen parametrler kórip shıǵıldı

Ózbekstan Respublikası Prezidenti Shavkat Mirziyoyev 31-oktyabr kúni makroekonomikali'q kórsetkishler, salıq -byudjet siyasatı, mámleketlik byudjetiniń bıyılǵı jılda kútilip atırǵan atqarıwı hám 2020 -jılǵa mólsherlengen parametrler talqılawına arnalǵan jıynalıs ótkerdi.

Mámleketlik byudjeti degende, áwele, mámleketlik pul qarjılarınıń fondı túsiniledi. Salıqlar, bajıxana jıynawları hám basqa túrdegi tólewler kórinisinde jıl dawamında mámleketlik ǵáziynesine kelip túsken aqshalar, yaǵnıy, túsimler arqalı mámleket byudjeti qáliplestiredi. Usı aqshalar, óz gezeginde, turmısımızdıń hár qıylı iskerlik tarawıları, qatar sociallıq tarawlar rawajlanıwı ushın maqsetli jóneltiriledi.

Eskertiw kerek, 2018-jıldıń 22-avgust kúni Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev "Byudjet maǵlıwmatlarınıń ashıqlıǵın hám byudjet processinde puqaralardıń aktiv qatnasın támiyinlew ilajları tuwrısında" ǵı sheshimge qol qoydı.

Usı sheshimge muwapıq, byudjet maǵlıwmatlarınıń ashıqlıǵın jáne de asırıw maqsetinde byudjet qarjılarınıń qáliplesiwi hám sarıplanıwı ústinen parlament hám jámiyetshilik qadaǵalawın ornatıwdıń jańa rejimi belgilengen.

Usı sistemaǵa kóre, 2020 -jıldan baslap mámleketlik byudjeti nızam formasında qabıl etiledi hám xalıq wákilleri tárepinen qadaǵalawǵa alınadı. Parlamentke usınıs etiletuǵın Byudjet tuwrısındaǵı nızam proektinde hám Byudjetnomada xalıq hám sırtqı hamkorlarımızǵa mámleket byudjetiniń awhalı ashıq -aydın, xalıq ara standartlarǵa muwapıq tárizde kórsetiledi.

Respublika byudjeti boyınsha normativ hújjetler Oliy Majlis tárepinen, jergilikli byudjetler bolsa orınlardaǵı xalıq deputatları keńesleri tárepinen qabıl etiledi. Qalaberse, qárejetler tarawlar boyınsha emes, ministrlik hám keńseler kesiminde tastiyiqlanadi. Keńseler ǵárezsizligin asırıw menen birge, qárejetlerdiń nátiyjesi ushın juwapkerligi de kúsheytirilmekte.

Engizilip atırǵan jańa sistemanıń taǵı bir ayriqsha tárepi - oraylasqan byudjet siyasatınan basqıshpa-basqısh waz keshiw. Mısalı, jergilikli byudjetler tabısın bekkemlew maqsetinde avtomototransport quralların dizimnen ótkeriw jıynawları jergilikli byudjetke ótkerilmekte. Alkogol ónimleri hám mobil baylanıs xızmetin kórsetiw ushın aksiz salıǵı túsimleri xalıq sanınan kelip shıǵıp aymaqlar ortasında qayta bólistiriledi. Qosılǵan baha salıǵı hám yuridikalıq shaxslardan alınatuǵın payda salıǵı boyınsha prognozdan arttırıp orınlanǵan bólegi tolıq aymaqlarda qaldırıladı.

2020 -jıldan baslap jergilikli byudjetlerdiń qosımsha dáramatları keńesler tárepinen maqullanǵan jónelislerge ajratıladı. Tek keshiktirip bolmaytuǵın qárejetlerǵana hákimlikler tárepinen tastiyiqlanıwı hám keyinirek olardıń tuwrı sarplanganı haqqında keńesler aldında esabat beriliwi kerek. Mámleketimiz ekonomikasınıń tiykarǵı makroekonomikali'q kórsetkishleri, kelesi jılǵa mólsherlenip atırǵan prognoz parametrleri, ekonomikaǵa tásir etiwi múmkin bolǵan ishki hám sırtqı faktorlar tereń analiz etildi.

Xalıq ara ekspertler, atap aytqanda Xalıq ara valyuta fondı bıyılǵı jılda jáhán jalpı ónimi ósiwi dáslepki prognozǵa salıstırǵanda 1 procentke shekem azayıp, 3 procent bolıwın bahalaǵan. Mámleketimizdiń tiykarǵı sawda hamkorlari bolǵan mámleketlerde de ekonomikalıq pát páseygen. Jáhán bazarında báseki kem-kemnen kúsheyip, ayırım mámleketler ortasında "ekonomikalıq urıslar" dawam etpekte. Bul faktorlar Ózbekstan ekonomikasına tásir etpey qalmaydı, álbette.

Prezidentimiz makroekonomika hám mámleketlik byudjeti parametrlerin usı qáwip-xaterlerdi esapqa alıp belgilew kerekligin aytıp ótti.

- Ekonomika tarmaqların "ayaqqa turǵızıw", básekige shıdamlı etiw ushın keyingi eki jılda olarǵa barlıq múmkinshilikler berildi. Biraq, bul múmkinshiliklerden paydalanıp, qaysı tarmaq miynet ónimliligin asırdı, ónimler básekige shıdamlı bolıwı hám eksport quramında tayın ónimler úlesi kóbeyiwin támiyinley aldı? Ókiniw menen aytamiz, qandayda-bir tarmaqtı búgingi kúnde "zor isledi yamasa joqarı nátiyje berdi", dep ayta almaymız,- dedi Shavkat Mirziyoyev.

Ekonomika tarmaqlarındaǵı sistemalı máseleler, inflyatsiya dárejesinń 16 procentten páseymegeni xalıq tólew qábiletine unamsız tásir jetip atırǵanı kórsetip o'tildi.

- Tiykarǵı wazıypamız - xalqımızǵa múnásip jumıs orınların jaratqan halda, dáramatlardı asırıw. Orınlarda ekonomikalıq aktiv xalıq kóp. Adamlarımız dáramat tawıp, turmıs sharayatın jaqsılaw ushın miynet etiwdi qálep atır. Onıń ushın xalıq tólew qábiletin asırıw hám bazarda ónimlerge turaqlı talap qáliplestiriw arqalı óndiris kólemin kóbeytiw hám ekonomikalıq ósiwdi támiyinlewimiz kerek,- dep aytıp ótken edi mámleketimiz basshısı.

Mısal ushın, konditer ónimleri, tayın sút hám gósh ónimleri, sherbet hám salqın ishimlikler óndiris boyınsha 100 den zıyat za’ru’rli investitsiya joybarlarınıń ámelge asırılıwı nátiyjesinde tutınıw talabı qandırılıp, inflyatsiya normalastırılıwı múmkinligi jazıp qoyıldı.

Azıq-awqat, gósh, un hám konditer ónimleri, kiyim-keshek, ayaq kiyim, elektrotexnika, farmacevtika óndiris kólemin 2020 -jılda sezilerli kóbeytiw boyınsha kompleks ilajlar jobası islep shıǵıw boyınsha tapsırmalar berildi.

Inflyatsiya dárejesine tásir jetip atırǵan taǵı bir faktor ónimler ózine túser bahası joqarılıǵı bolıp tabıladı. Sol sebepli kishi hámeldarlarǵa mámleket úlesi bolǵan barlıq kárxanalarda ónim ózine túser bahasın analiz etip, quwatlardı modernizaciyalaw hám keńeytiw, zárúr jaǵdaylarda jeke sektorǵa beriw boyınsha wazıypalar qoyıldı.

Kelesi jılda 153 dana iri investitsiya proektin jaysha paydalanıwǵa tapsırıw emes, bálki básekige shıdamlı ónim islep shıǵarıp, jalpı ishki ónim kólemi hám jumıs orınlarındı kóbeytiw zárúrligi jazıp qoyıldı.

Sońǵı jıllarda islengen 23 dana kárxana tómen quwatlarda islep atirǵanı, joybarlastirilǵan ayırım proektler waqıtında iskerlik baslamaǵanı sın etildi.

Ministrler Mákemesine ekonomikalıq ósiw hám eksport potencialın asırıwǵa xızmet etetuǵın, byudjetke túsimlerdi kóbeytetuǵın investitsiya proektlerin qáliplestiriwge juwapker bolǵan mudamı Jumısshı komissiya dúziw, investitsiya proektleri hám óndiris kórsetkishleri atqarılıwın talqılaw etip barıw boyınsha tapsırma berildi.

Eksport quramı, sırtqı bazardaǵı talap hám jurtımız kárxanalarınıń ondaǵı ornı tereń analiz etildi.

Ózbekstan eksportiniń 50 procentinen joqarısın elege shekem gaz, altın, gúmis, mıs, rux, polietilen sıyaqlı shiyki zatlar qurap atırǵanı, arzan shiyki zat ámeldegi bolǵan tarmaqlar boyınsha óndiris hám eksport jetkiliklishe jolǵa qoyılmay atırǵanlıǵı kórsetip o'tildi.

Mısalı, mámleketimizde ayaq kiyim eksporti boyınsha keminde 1,5 milliard dollarlıq potencial bolsa -da, házirde málim bul baǵdardaǵı kórsetkish 200 million dollarǵa da jetpeydi.

Investitsiyalar hám sırtqı sawda ministrligi, " O'zcharmsanoat" awqamına terini tereń qayta islep, hayallar ayaq kiyimleri hám sumkalari, sport úskeneleri hám basqa tayın parfyumeriya-galantereya buyımların satıwshılıq ónimleri óndiristi keńeytiw arqalı eksport kólemin 2 ese asırıw wazıypası qoyıldı.

Toqımashılıq ónimleri eksporti sońǵı eki jılda 2 esege asıp, 1 milliard 600 million dollarǵa jetken sonda da, onıń derlik yarımın kelebe-jip quramaqta.

Sol sebepli Ekonomika hám sanaat ministrligi, " O'zto'qimachiliksanoat" awqamına eksportqa tayın ónimler úlesin asırıw boyınsha kórsetpeler berildi.

Taǵı bir analiz: dúnyada mıywe-palız eginleri ónimleriniń sırtqı bazarı 205 milliard dollardı quraydı. Jurtımızdan bul bazardaǵı úlesi bolsa bir procentke de jetpeydi.

Awıl xojalıǵı ministrligi hám " Ózbekoziqovqatxolding" kompaniyasına mıywe-palız egingershilikke qániygelesken 55 dana rayonda eginlerdi tuwrı jaylastırıw, "ónim jetistiriw - satıp alıw - saqlaw yamasa qayta islew - eksport" shınjırın jaratıwshı kooperatsiyalar shólkemlestiriw arqalı eksport kólemin basqıshpa-basqısh 5 milliard dollarǵa jetkiziw wazıypası qoyıldı.

Mashinasazlıq hám elektrotexnika tovarlarınıń qosılǵan ma`nisi joqarı, dúnyada olarǵa mudamı talap ta bar. Lekin tarmaq kárxanaları bul múmkinshilikten tolıq paydalanbay atır. Sonnan kelip shıǵıp, tarawdıń kishi hámeldarlarına qońsılas mámleketler menen sawdanı rawajlandırıwdıń, eksport kólemin 2-3 ese asırıw boyınsha tapsırmalar berildi.

Sońǵı úsh jıldaǵı aktiv investitsiya aǵımı sebepli tarawdıń hám aymaqlarǵa kóp aqsha jóneltirilgeni qayd etiler eken, jalb qılınıp atırǵan hár bir dollardıń nátiyjeliligine tiykarǵı itibar qaratıw kerekligi kórsetip o'tildi.

- Barlıq basshılar anıq bilip olsin - qatań esap -kitap, texnikalıq-ekonomikalıq tiykarlarsız qandayda bir bir proektti finanslıq támiynlewge ruxsat berilmeydi,- dedi Prezident.

Bas ministr basshılıǵında sırtqı qarız esabına ámelge asırılatuǵın proektler nátiyjeliligin baqlaw boyınsha komissiya shólkemlestirip, juwapker keńselerdiń esabatın qabıllaw zárúrligi ta'kidlandi.

Prezidentimiz ǵayratı menen ámelge asırılǵan salıq túpkilikli ózgerisleri túsimler kóbeyiwinde unamlı nátiyjeler berip atır. Bunı xalıq ara finanslıq institutlar da tastiyiqlamaqta.

Mısalı, qosılǵan baha salıǵı tólewshileri sanı 12 ese, payda salıǵı tólewshileri sanı 6,5 esege asqan. Mıynet haqına salıstırǵanda salıq júgi keskin páseytirilgeni nátiyjesinde dáramat salıǵı tólewshileri sanı 700 mıńǵa, usı salıq túsimi bolsa 2 esege arttı.

Usı reformalardıń dawamı retinde usı jıl 1-oktyabrden qosılǵan baha salıǵı 20 procentten 15 procentke túsirilip, qatar jeńillikler biykar etildi. 2020 -jıl 1-yanvardan bolsa mámleket úlesi bar kárxanalarǵa da birden-bir sociallıq tólew 25 procentten 12 procentke shekem páseytiriledi. Bul sharalar nátiyjesinde kelesi jılda salıq tólewshiler qálewinde 12, 8 trillion swm muǵdarında aqshalar qaladı.

Prezidentimiz Mámleketlik salıq komiteti hám Mámleketlik bajıxana komitetine 2020 -jıl ushın prognoz etilgen byudjet túsimini támiyinlew maydanınan tapsırmalar berdi. Bunda elektron esap -faktura, zamanagóy markirovka, onlayn kassa mashinası sıyaqlı aldıńǵı texnologiyalardı keń engiziw arqalı salıq basqarıwshılıǵın jaqsılaw zárúrligi kórsetip o'tildi. Bajıxana shólkemlerinde nátiyjeli isleytuǵın jańa vertikal sistemanı qáliplestiriw, bunda import qılınıp atırǵan tovarlar narxin haqqaniy bahalaw, risk-analiz hám basqa zamanagóy usıllardı keń qóllaw, sonıń menen birge, ishki qadaǵalawdı kúsheytiw boyınsha kórsetpeler berildi.

Mámleketimiz basshısı salıq jugin tómenletiw ekonomikaǵa hám xalıq párawanlıǵına unamlı tásir etiwin inabatqa alıp, bul máselege bólek itibar qaratıw zárúr ekenligin aytıp ótdi. 2020 -jıl byudjetiniń qárejetler bólegi de tereń analiz etildi.

Atap aytqanda, kelesi jılı sociallıq tarawlar ushın mámleketlik byudjetinen ajratılatuǵın aqshalar kólemi artıwı názerde tutılǵan. Mısalı, den sawlıqtı saqlaw sistemasına jóneltiriletuǵın qárejetler bıyılǵı jıldaǵıǵa salıstırǵanda 18 procentke, bilimlendiriw tarawına - 10 procentke hám ilim rawajlanıwına - 47 procentke ko'beyedi. Qalaberse, tálim, medicina, isbilermenlikti qollap-quwatlaw, awıl xojalıǵın rawajlandırıwdıń, infratuzilmalarni jaqsılaw sıyaqlı jónelislerde 100 ge jaqın maqsetli programmalar joybarlastirilǵan.

Xalıqtı dári ónimleri menen támiyinlew ushın 1,3 ese, balalar sportı programması ushın 3 ese, geologiya-qıdırıw jumısları programmasına 4 ese kóp aqsha ajıratıw mólsherlengen.

Sonıń menen birge, paxtashılıq hám baǵshılıqta suw tejewshi texnologiyalardı engiziw, awıl xojalıǵı texnikasını satıp alıw qárejetlerine da bólek orın berilgen.

Prezidentimiz qárejetler boyınsha eń ústin turatuǵın wazıypa finans-byudjet intizami, jóneltirilip atırǵan hár bir swm ekonomika ushın qanday nátiyje berip atırǵanı tiykarǵı kriterya bolıwı kerekligin aytıp ótdi. Finans ministrligi hám Esap palatasına byudjetten finanslastırılatuǵın programmalardıń maqsetli indikatorların belgilew hám atqarılıwın bahalaw rejimin islep shıǵıw wazıypası qoyıldı.

Hákimliklerdiń finanslıq ǵárezsizligin támiyinlew maqsetinde aymaqlıq finans shólkemlerin tolıq jergilikli mámleketlik shólkemleri strukturasına ótkeriw zárúrligi ta'kidlandi.

Avtomobil jolı, irrigatsiya, melioratsiya sıyaqlı tarawlarǵa investitsiya qárejetleri boyınsha úsh jıllıq programma islep shıǵıw boyınsha da wazıypalar belgilendi.

Talqılanǵan barlıq táreplerdi esapqa alıp, "2020 -jıl ushın Mámleketlik byudjeti tuwrısında" ǵı nızam proektin Oliy majlistiń Nızamshılıq palatasına usınıw kerekligi jazıp qoyıldı.