Tema: Ekonomikada byudjet – salıq siyasatı. Ózbekstan Respublikasında byudjet-salıq siyasatınıń ózgeshelikleri

Kirisiw

Byudjet aymaqlıq hákimiyat organları tárepinen ámelge asırılatuǵın siyasat quralı sıpatında paydalanıwshı hám onıń dúzilmesin anıq ózgertiwdi talap qıladı. Byudjet keń kólemli normativ hújjet bolǵanı ushın, onıń dúzilisin ózbasımshalıq penen ózgertiw múmkin emes. Sonıń menen birge byudjetti qáliplestiriw processin ápiwayılastırıw hám nátiyjeliligin asırıw ushın byudjet dáramatları hám qárejetleri muayyan sebeplerge kóre toparlanǵan arnawlı basqarıw xarakteristikaların qollaw usınıs etiledi.

Mámlekettiń ekonomikalıq rawajlanıwına tásir kórsetiw maqsetinde salıq hám mámleket qárejetleriniń dárejesine ózgerisler byudjet salıq siyasatı dep ataladı. Ekinshi jáhán urısınan keyin byudjet-salıq siyasatı ekonomikalıq tsikldaǵı ózgerislerdi kemeytiw, turaqlı ekonomikalıq ósiwdi támiyinlew hám ortasha inflyatsiya dárejesinde jumıs penen támiyinlewdiń joqarı dárejesine erisiwdiń tiykarǵı quralı boladı.

Salıq siyasatı mámlekettiń salıq munasábetlerin shólkemlestiriwdegi ilajları, xızmetler jıyındısı bolıp tabıladı. Sonday eken, tek ǵárezsiz mámleketǵana óz ǵárezsiz salıq siyasatina iye bola aladı.

Salıq siyasatın islep shıǵıw finans-ekonomikalıq múnasábetlerden kelip shıǵadı. Mámleket salıq siyasatı arqalı Respublika ekonomikasın turaqlılastırıw hám rawajlanıwına hár tárepleme aktiv tásir kórsetiw múmkin. Salıqlar pul munasábetleri bolıp, ekonomikalıq munasábetlerdiń strukturalıq bólegi eken, salıq siyasatı da ekonomikalıq siyasattń strukturalıq bólegi bolıp tabıladı.

Salıq sisteması degende áhmiyeti tárepinen birdey bolǵan hám oraylasqan pul fondina túsetuǵın salıq túrleriniń jıyındısı túsiniledi.

Sistema - bul jıynama túsinik bolıp tabıladı. Bul túsinikte salıqlardıń bir-biri menen baylanıslılıǵı da ańlatılǵan. Salıq sistemasın tómendegi gruppalarǵa bolıw múmkin:

Salıq sistemasın salıq obyektine qaray úsh gruppaǵa bolıw múmkin: oborottan, dáramattan hám múlk ma`nisinen alınatuǵın salıqlar. Oborottan alınatuǵın salıqlarǵa ko'shilgan baha salıǵı, aksiz salıǵı, kánlerden paydalanǵanlıǵı ushın salıq, bajıxana bajı kiredi. Dáramattan alınatuǵın salıqlarǵa payda salıǵı hám dáramat salıqları kiredi. Múlkten alınatuǵın salıqlarǵa buyım-múlk salıǵı hám jer salıqları kiredi. Ekonomikalıq mazmunına qaray tuwrı hám egri salıqlarǵa bolıw múmkin. Tuwrı salıqlar tikkeley dáramat alıwshı mulk iyesiniń dáramatlarınan (paydalarınan ) alınadı. Bunday salıqlar huqıqıy hám haqıyqıy salıq tólewshi bir shaxs boladı. Salıq ilgerinde anıq belgilengen boladı. Onıń deregi bolıp kárxana hám shólkemlerdiń xojalıq iskerligi nátiyjesinde erisilgen finanslıq juwmaq esaplanadı. Aymaq salıqlarında bolsa salıq deregi bolıp tuwrıdan-tuwrı aymaqtıń tabısı esaplanadi. Payda (dáramat ) salıǵı, jer salıǵı hám dáramat salıǵı tuwrı salıqlardıń eń iri dáramatı bolıp tabıladı.

Egri salıqlar kárxana hám shólkemler iskerliginiń finanslıq juwmaǵına baylanıslı bolmaydı. Olar satılıp atırǵan tovarlar hám xızmetler oborotına (bahasına) ústeme tárizde belgilenedi. Olar sózsiz tovar ma`nisi hám xızmet swmmasın asıradı hám tutınıw dı kemeytedi. Bul salıqlardı geyde tutınıw salıqları dep te ataladı. Bunnan qaraǵanda olardı guyo ónim satıwshı yamasa xızmet kórsetiwshi tólep atırǵan boladı. Negizi bolsa olardıń haqiqiy tólewshisi tovar hám xızmetlerdi tutınıwshılar boladı. Egri salıqlar gruppasına qosılǵan baha salıǵı, aksiz salıǵı hám bajıxana bajlari kiredi. Salıq salıw sistemasınıń bir qansha elementleri ámeldegi jáne bular tómendegilerden ibarat esaplanadi: salıq subyekti, obyekti, deregi, salıq stavkası, salıq salıw birligi, salıqlardan jeńillikler hám basqalar kiredi.

Biz áwele salıq sisteması hám salıq salıw sisteması túsiniklerdi bir-birinen ayırmashılıǵın biliwimiz zárúr. Bul jerde teoriyalıq tárepten salıq sisteması salıqlar jıyındısı túsiniledi. Salıq salıw sisteması bolsa shólkemlestirilgen tárepten, dúzılıw usılları jıyındısı túsiniledi, Yaǵnıy salıq salıw sisteması ámeliy usıllar jıyındısı bolıp tabıladı.

Sonday etip, salıq salıw sisteması dep, Joqarı jıynalıs tárepinen belgilengen hám atqarıwshı keńseler tárepinen óndiriletuǵın salıqlardı dúzılıw usılları hám printsplerı jıyındısına aytıladı. Bul sistemanıń ornı jámiyettiń sotsiallıq - ekonomikalıq sisteması menen anıqlanadı.

Salıq salıw sistemasınıń bir qansha elementleri ámeldegi jáne bular tómendegilerden ibarat esaplanadi: salıq subyekti, obyekti, deregi, salıq stavkası, salıq salıw birligi, salıqlardan jeńillikler hám basqalar kiredi.

Salıq subyekti bul salıq munasábetlerdi quraytuǵınlar. Bularǵa tiykarınan salıq tólewshiler:

yuridikalıq shaxslar kárxana, shólkem, firma hám fizikalıq shaxslar -aymaq kiredi. Ekinshi tárepden salıq subyektine mámleket kiredi, yaǵnıy salıq alıwshı.

Salıq obyekti - bul salıq salınatuǵın dáramat, zat (buyım ), múlk, ma`nisi, tovar, jer maydanı, at kúshi hám basqalar. Kóbinese salıq atı obyekt atı menen ataladı. Mısalı, jer salıǵında yamasa dáramat salıǵında.

Sonı aytıw kerek salıq sisteması hám salıqqa tartıw sisteması túsinikleri ortasında parq bar degen edik. Salıq sisteması teoriyalıq tárepten salıqlar túrleriniń jıyındısınan ibarat, salıq salıw sisteması bolsa salıqqa tartıw ámeldegi usılları jıyındısınan ibarat dep aytıp ótken edim. Biz bazar ekonomikası jolin tańlaǵan ekenbiz salıqqa tartıw sisteması menen bir qatarda salıq sistemasın da islox etiw zárúriyatına aylandı.