Tema: Baslawish klaslarda ana tilin oqitiw metodikası pániniń predmeti hám waziypaları

Metodika biliw teoriyasinan tisqari, jaqin pánlar tiykarinan, psixologiya, pedagogika maǵliwmatlarina tiykarlanadi. Pedagogika-psixologiya bilimleriniń óqiwshilar tárepinen ózlestiriliwin, kónlikpe hám tájiriybeleriniń rawajlaniw processin tekseredi. Metodika psixolingvistika menen de baylanisli. Metodikaga psixolingvistika sóylew haqqinda, oni talap etetuǵin sebepler, sóylew túrleri, sóylewdi qabil etiwshi signallar hám basqalar hám basqalar haqqinda maǵliwmat beredi. Sonday- aq, metodika, didaktika, uliwma pedagogika menen de óz-ara baylanisli. Ana tilin oqitiw metodikasi ana tiliniń málim bir bólegin ámeliy, málim bir bólegin teoriya iyelewin názerde tutadi. Soniń ushin ana tili – lingvistikaliq metodikasiniń áhmiyetli tiykari esaplanadi.

Sawat ashiw metodikasi fonetika, fonologiya, grafikaǵa tiykar óz-ara baylanisli boladi. Sózlik jumisin shólkemlestiriwde leksikologiya, sóz qurami, sóz jasaliwdi úyreniwde sóz jasaliwshi, etimologiya, grammatikaǵa tiykar bolsa, morfologiya hám sintaksis til qurilisi haqkinda túsinik payda etiwde, duris jaziwga úyretiwde orfografiya teoriyasina tiykarlanadi.

Oqiw metodikasi ádebiyat teoriyasina tiykarlanadi. Sonday – aq oqiwshilar ádebiy shiǵarmani ámeliy tárizde analiz etedi. Baslawish klaslarda ádebiyattaniwdan teoriyaliq bilimler berilmeydi, biraq metodika ádebiy shiǵarmaniń jaratiliw nizamliliqlarin ham oniń oqiwshilarǵa tásirin ásirese, ádebiyattaniwshiliqqa tiyisli temalardan shiǵarmaniń ideyaliq mazmuni, oniń temasi hám mazmunin, qurilisi, janri, súwretlew qurallarin esapqa aliw zárúr.

Oqiwshilarǵa ana tilin úyretiw, olardi tárbiyalaw, hár tárepleme ósiriw waziypasinan kelip shiǵip, biliw teoriyasina tiykarlanip, barliq jaqin, óz –ara baylanisli pánler usinislarina tiykarlanip ana tilin oqitiw metodikasi óz principlerin islep shiǵadi. Bul principler uliwma didaktikaliq principlerden tisqari principler bolip, oqitiwshi menen oqiwshi ortasindaǵi oqiw miynetiniń baǵdarin belgilep beredi.

Ana tilin oqitiwdiń 5 principi:

1. 
   Til materiyasina, sóylew organlariniń ósiwine, sóylew kónlikpeleriniń duris rawajlaniwina itibar beriw principi. Sóylew, til nizamliliqlarina, az bolsada, itibar bermeslik ámeliy sóylew iskerligin iyelewge keri tásir kórsetedi. Máselen, fonetikaliq kónlikpelerge jeterli itibar berilmese, imlaliq sawatxanliqqa keri tásir qorsetedi. Bul tálim principi tilden alip barilatuǵin shiniǵiwlarda esitiw hám qóriw kórseppelerin támiyinlewshi hám sóylew organlarin shiniǵiw isletiw (aytip beriw, tásirli oqiwdi ishinde, aytiwdi) talap etedi.
   
2. 
   Til mánileri (leksikaliq, grammatikaliq, morfemikaliq, sintaktikaliq mánilerin) túsiniw principi. Sózdi, morfemani, sóz birikpesin, gapti túsiniw waqiya – hádiyseler ortasindaǵi baylanisti aniqlaw demekdur. Til mánilerin túsiniw principine ámel qiliwdiń shárti tildiń hámme tárepleri, tilge tiyisli barliq pánler grammatika, leksika, fonetika, orfografiya, stilistika) ni óz- ara baylanisli táriizde úyreniw esaplanadi. Máselen, morfologiyani sintaksiske tayanǵan jaǵday da ǵana úyreniw, ózlestiriw múmkin. Sintaksisti úyreniwde bolsa morfologiyaga súyenedi, orfografiya, fonetika, grammatika, t.b. Sózdi morfemikaliq tárepten analiz etiw oniń mánisin túsiniwge járdem beredi. Tildiń hámme tárepleri bir- biri menen óz-ara baylanisli bolip, oqitiwda buni álbette esapqa aliw kerek.
   
3. 
   Tilge sezgirlikni ósiriw principi. Til – júda quramali hádiyse bolsa oniń dúzilisin, bilmey turip, sál bolsa da, oniń nizamliliqlari, usasliliqlarin ózlestirmey turip, oni yadda saqlap bolmaydi. Bala sóylesiw, oqiw, esitiw menen til materiallarin jiynaydi. Nátiyjede kiside tilge sezgirlik (til hadiyselerdi túsiniwi) ózgesheligi rawajlanadi; tildi iyelew múmkin emes.
   
4. 
   Sóylewdiń mánililigine baha beriw principi. Bul princip til hádiyseleriniń túsinbey turip sawatli jaziw, sóylew mádeniyati qurallariniń xabar beriw funktsiyasin túsiniwi menen bir qatarda, oniń mánilik (metodqa tiykarlanip) funktsiyasin túsiniwi, mazmunina emes, balki sóz hám sóylew oborotlariniń, tildiń basqa ádebiy – súwretli qurallariniń ottenkalarini hám túsiniwi kózde tutiladi. Bul principke ámel qiliw birinshi náwbette, ádebiy ádebiyatlardan, sonday –aq , tildiń funktsional - stilistikaliq ózgeshelikleri aniq táriplengen basqa tekstlerden paydalaniw talap etiledi.
   
5. 
   Awizeki sóylewdi jazba sóylewden aldin ózlestiriw principi. Bul principte kis sóylewiniń rawajlaniwina tásir etedi hám til oqitiw metodikasin dúziwde xizmet etedi.
   

Metodika principleri, didaktika principleri siyaqli, okitiwshi menen oqiwshiniń maqsetke muwapiq iskerligin belgilewde, olardiń birgeliktegi islerin kolay baǵdar tańlawǵa járdem beredi, metodikaniń pán sipatinda teoriyaliq tiykarlaw elementlarinen biri bolip xizmet etedi.

Ana tilin oqitiw metodikasi pániniń tekseriw metodlari. Metodlar (dástúriy hám dástúriy emes) haqqinda.

Ámeliy pánler ushin ámeliyat áhmiyetli rol oynaydi. Ana tilin oqitiw metodikasi hám ámeliy pánler qatarina kiredi. Xár qanday ámeliy hadiyseler isenerli boliwi joqari ilimiy dárejede aniq ham puxta tiykarli boliwi lazim. Metodika usinislarin hám joqari dárejede, ilimiy dárejesi, teoriyaliq tekseriw metodlariniń puxta ótkeriliwine baylanisli.

Tekseriw metodlari 2 túrli:

I. Teoriyaliq tekseriw metodlari.

Ol tómendegilerge endiriledi:

1.Bir hádiyseniń metodik tiykarin basqa baylanisli pánlerdi úyrenip qoyilǵan gipotezani aniqlaw, izleniwdiń tiykarǵi baǵdarin belgilew ushin.

2.Másele tariyxin úyreniw, shet el mektep tájiriybelerin úyreniw, temaǵa tiyisli ádebiyatlardi úyreniw, tájiriybeni analiz etiw, máseleniń sipatlanǵan hám sipatlanbaǵan orinlarin aniqlaw, ilgeridegi tájiriybe menen házirgi ahwalin salistiriw, házirgi kún talabi menen bahalaw ushin.

3.Bir – birine jaqin pánlerdiń tekseriw metodlari, alimlardiń tekseriw jumislari tájiriybesin úyreniw, qolay metodlardi tańlaw, óziniń jańa eksperimental metodikasin jaratiw, materiallardi tayarlaw maqsetinde.

4.Empirik yól bilan olingan materiallarni tahlil qilish va umumlashtirish, óqituvchilarning ish tajribasini órganish, eksperiment natijasini tahlil qilish, amaliy tavsiyanomalarni shakllantirish uchun.

II. Emperik metod:

1.Bul metod oqiwshilardiń jumis tájiriybesin úyreniw, jańaliqlardi tańlaw, uliwmalastiriw, bahalaw hám jiynaqlaw, oqitiwshi hám oqiwshi iskerliginiń dárejesin aniqlaw maqsetinde ótkeriledi;

2. Oqiwshilardi oqitiw processinde maqsetke muwapiq gúzetiw (sabaq , oniń bólimin, oqiwshilardiń juwabin, gúrrińi, jazba jumislarin tekseriw), oqiwshi hám oqiwshilardi anketa arqali tekseriwler jaziladi.

3.Eksperiment metodi házirgi kunde keń tarqalǵan. Onda deduktiv joldan bariladi. Eksperiment metodinda 2 klass tańlanadi. Biri – eksperiment klass, ekinshisi – kontrol klass. Eksperiment klasta jańa metod, jańa sabaqliq, jańa islenbelerden paydalanilsa, kontrol klasta ámeliy metod, sabaqliq, islenbeden paydalaniladi. Ekinshi ret klaslar almastiriladi. Hár eki jaǵdayda da nátiyje joqari bolsa, demek, bul usil paydali sanaladi.

Eksperiment waziypasina qarap:

1. 
   Jańa metod, jańa sabaqliqlardiń jetiskenligin tekseriw;
   
2. 
   Metod yamasa qollanbaniń qay dárejede paydalanǵanliǵin;
   
3. 
   Metod yamasa qollanbaniń jetiskeligi hám nátiyjeliligin aniqlaw ushin ótkeriledi.
   

Eksperiment nátiyjesin shiǵariwda baha normasina boysinadi.
Tayanch sózler: pedagogikaliq pán, sawat ashiw metodikasi, oqiw metodikasi, grammatika, metodika principleri, didaktika principleri, oqıwshılar sóylewin rawajlandırıw metodikası, tálim-tarbiya, ámeliy pán, oqıw, jazıw, fonetika, grafika, metod, eksperiment, baylanıslı sóylew.