Тема: Анатомия панинин классификациясы рауажланыу тарийхы хам уйрениу методы

DEM ALIW SISTEMASI

Tiri organizmler tiykarınan eki toparǵa bólinedi: biri hawa menen dem alıwshılar-aeroblar, ekinshisi hawasız jasawshı anaeroblar toparı. Qurǵaqshılıqta jasawshı haywanlar kislorodtı hawa quramınan alsa, suwda jasaytuǵın haywanlar suwda erigen kislorod esabına jasaydı. Dem alıw aǵzaları hawa yaki suwdıń quramındaǵı kislorodtı qanǵa ótkerip alıp, onıń qan arqalı pútin organizmdegi toqımalarǵa tarqalıwın táminleydi. Bunnan basqa dem alıw aǵzaları organizmde payda bolǵan CO₂-nı organizmnen qayta atmosferaǵa shıǵarıp jiberiw xızmetin orınlaydı.




37-súwret. Dem alıw sisteması. 1-Murın quwıslıǵı; 2-Til; 3-Kómekey; 4-Traxeya; 5- Shep táreptegi bas bronx; 6- Bronxiolalar; 7-Jutqınshaqtıń murın bólimi; 8- Qızıl óńesh; 9- Ókpe

Murın boslıǵı

Murın boslıǵı (cavum nasi) - bette murınnıń aldıńǵa ósip shıǵıwı tek adamǵa tán nárse dewge boladı, sebebi murın adam tárizli maymıllardada bunsha dárejede qáliplespegen. Adam murnınıń bunday qáliplesiwi onıń tik turıp vertikal júriwiniń hám sóylewiniń aqıbeti. Sırtqı murın súyek hám shemirshek bólimlerinen quralǵan bolıp, murın tamırı, murın qırı hám murın qanatları ajıratıladı.
Murınnıń shemirshek bólimi gialin hám elastik shemirshekten quralǵan taq hám jup shemirsheklerden ibarat. Murınnıń bir taq shemirshegi bolıp, ol orta diywal shemirshegi esaplanadı. Tórt múyeshlik formasındaǵı bul shemirshek vertikal halda jaylasqan, ol shep hám oń murın boslıqları aldı bólimin ajıratıp turadı.
Murınnıń jup shemirsheklerine, qaptal shemirshek, qanat shemirshekleri
jatadı.
Dem alǵanda hawa tuwrı ókpe alveolalarına barmastan, áwele dem alıw
jollarınan, yaǵnıy murın boslıǵınan ótip, shańnan tazalanıp, ısıp hám hóllenip, keyninen ókpege ótedi.
Murın boslıǵı, murın diywalı járdeminde ekige bólinip turadı. Oń hám shep murın boslıqları aldı tárepinen murın ketekleri járdeminde sırtqa ashılsa, xoanalar járdeminde jutqınshaqqa ashıladı. Murın rakovinaları járdeminde payda bolǵan joqarı, orta hám astınǵı murın jolları sliz qabat penen qaplangan, sliz qabat bolsa tsilindr tárizli kirpikli epiteliyadan ibarat. Epiteliya kirpikleri hawa quramındaǵı shań tozańdı uslap qaladı hám onı murın tesikleri arqalı sırtqa shıǵarıp taslaydı. Murında silekey bezleri bolıp, onda islenip shıqqan silekey sekret hawa jollarına kirgen shańdı orap aladı.
Murın boslıǵı joqarı bóliminiń sliz qabatında iyis seziw analizatorlarınıń periferiyalıq bólimi jaylasqan. Murın boslıǵına kirgen hawa joqarı murın jolına óter eken, usı jerde iyis seziw nervi aqırlarına urıladı, nátiyjede iyis seziledi. Hawa ayırım sebepler menen joqarı murın jolınan ótpey tek tómengi murın jollarınan ótse, adam hesh qanday iyisti sezbeydi. Sonıń ushın joqarı murın jolı iyis seziw zonası delinedi. Al orta hám astınǵı murın jolları dem alıw, hawa almasıw zonası
esaplanadı. Murın boslıǵı átirapında jaylasqan mańlay súyeginiń, tiykarǵı súyektiń hám joqarı jaq súyekleriniń ishinde boslıqlar bolıp, olar murın boslıǵına ashıladı. Murın boslıǵı átirapında jaylasqan súyek gewekleri sol súyektiń atı menen ataladı.

1. 
   Gaymor (joqarı jaq) boslıǵı orta murın jolına ashıladı.
   
2. 
   Mańlay boslıǵı orta murın jolına ashıladı.
   
3. 
   Elek tárizli súyek boslıǵı, úsh keteksheden ibarat.
   
4. 
   Sına tárizli súyek boslıǵı, joqarı murın jolına ashıladı.