Тема: Анатомия панинин классификациясы рауажланыу тарийхы хам уйрениу методы

Limfoid bórtikler

Limfiod bórtikler diffuz halda jaylasqan limfoid toqımadan ibarat bolıp as sińiriw hám dem alıw jollarınıń baslanatuǵın jerinde taq jutqınshaq hám til bórtikleri, jup nay tańlay bórtiklerinen payda bolǵan limfoid toqımalar qalqası bolıp oǵan Pirogov qalqası delinedi.

Talaq

Talaq (lien) taq organ bolıp, shep bıqqında 9-11 qabırǵa tusında jaylasqan. Talaqtıń kólemi hám salmaǵı onıń ishindegi qannıń kóbeyip azayıp turıwına qarap ózgerip turadı.Uzınlıǵı orta esapta 12-15 sm keńligi 8-10 sm hám awırlıǵı 150-200 gr teń.
Talaqtıń ústingi júzi diafragmaǵa astınǵı júzi bolsa shep búyrektiń ústingi shetine tiyip turadı.
Talaqtı ústingi tárepinen orap alǵan biriktiriwshi toqıma kapsulası talaq ishine diywallar yaki trabekulalar beredi. Biriktiriwshi toqima kapsulası bawırında elastik talalar hám tegis bulshıq et talaları bar. Trabekulalar arasında talaq mańız; - pulpa jaylasqan. Talaq mańızı toyǵın qızıl reńde bolıp, qan elementlerine (ásirese eritrotsitlerge) bay boladı. Qızıl pulpa ishinde mayda dóńgelek atawshalar túrindegi limfoid túyinsheler jaylasqan. Aq pulpa dep usıǵan aytıladı.
Talaq ishindegi limfoid túyinsheler, adette mayda qan tamır shakları ústinde jaylasıp, dóńgelek (shash tárizli) kóriniste boladi. Malpigi denesheleri dep usıǵan aytıladı.

Qadaǵalaw sorawları;

1. 
   Limfa sistemasınıń organları;
   
2. 
   Limfa tamırlarınıń mikroskopiyalıq dúzilisi;
   
3. 
   Limfa tuyinleriniń duzilisi hám xizmeti;
   
4. 
   Limfa sistemasina kiriwshi tkanlar;
   
5. 
   Kókirek limfa tamırları hám olardin duzilisi;
   
6. 
   Qarın, shanaq hám ayaq limfa sisteması
   
7. 
   Talaqtıń jaylasıw orın, mikroskopiyalıq duzilisi hám funktsiyası;
   
8. 
   Immun sistemasınıń aǵzaları;
   
9. 
   Limfa sistemasınıń jasqa qaray ózgeshelikleri.
   

NERV SISTEMASI (NEVROLOGIYA)

I. M. Sechenovtıń táliymatı boyınsha «xızmeti reflekslerge tiykarlanǵan nerv sisteması» bir qansha túrdegi wazıypalardı óteydi. Birinshiden ol organizmde túrli funktsiyalardı atqaratuǵın organlardıń islewin inervatsiya qıladı, sonday-aq bir- birine baylanıstıradı hám iykemlestirip turadı. Ekinshiden organizmdi orap turǵan sırtqı ortalıqtan hár túrli tásirlerdi qabıl etip, oǵan múnásip juwap qaytarıw jolı menen organizmdi sırtqı ortalıq penen baylanıstıradı.
Organizmdegi derlik hámme organlar hám toqımalarǵa nerv talshıqları tarqalǵanlıǵı hám bul aqırǵı talshıqları (nerv ushları) diń hámmesi oraylıq nerv sisteması menen baylanısqanlıǵı sebepli nerv sisteması usı aǵzalardı, yaǵnıy organizmniń hámme bóleklerin bir pútin sistemaǵá birlestiredi. Nátiyjede hámme organlardıń jumısı bir-birine tıǵız baylanısqan boladı.

1. 
   P. Pavlovtıń atap ótkenindey, organizmniń sırtqı hám ishki ortalıǵınan nerv retseptorlarına (dáslep qabıl etiwshi talalarǵa) ótken tásirat nerv qozǵalıwı qubılısına aylanadı hám seziwshi nerv (ótkeriw jolları) járdeminde oraylıq nerv sistemasına baradı. Ol jerden basqa (háreketdendiriwshi) jollar járdemi menen jumısshı organlarǵa jetedi.
   

Nerv sistemasınıń tiykarın payda etiwshi nerv kletkaları ózinen ósimsheler shıǵaradı, hám hár bir nerv kletkası ózinen shıǵarǵan ósimsheleri menen birge neyron dep ataladı. Demek nerv sistemasınıń barlıǵı neyronlar toplamınan ibarat.
Nerv kletkaları bir-biri menen tarmaqları járdeminde baylanısqan boladı. Lekin kletkalardıń baylanısıwshı talalarınıń ushları bir-birine qosılıp (jalǵanıp) ketpey, tek tiyip turadı. Áne usı nerv talalarınıń bir-birine tiyip turǵan jerleri sinaps dep ataladı.
Nerv kletkaları tiykarınan nerv sistemasınıń oraylıq bóliminde jaylasqan bolıp, olardıń ósimteleri periferiyalıq nervlerdi payda etedi. Demek hár qanday nerv arqa hám bas miyge barıwshı (orayǵa qaray háreketleniwshi yaki seziwshi) sonday-aq sol miyden jumısshı organlarǵa barıwshı (oraydan qashıwshı yaki háreketlendiriwshi) talalar (ótkeriw jolları) dan ibarat. Solay etip seziwshi (orayǵa
umtılıwshı) nerv talaları arqalı organlardan hám sırtqı ortalıqtan hár túrli tásirler arqa miy arqalı, yaki tuwrıdın-tuwrı bas miyge úzliksiz kelip turadı. Nerv kletkaları olardı qabıl etip alıp, zárúr bolǵan juwap reaktsiyasın háreketlendiriwshi (oraydan qashıwshı) nerv talaları arqalı jumısshı organlarǵa jiberip turadı. Áne usı hár bir tásirdi orayǵa alıp barıp, onnan juwaptı jumısshı organlarǵa jetkeriwshi eki túr (seziwshi hám háreketlendiriwshi) nerv talaları payda etken duga (sheńber) refleks dugası dep ataladı. Demek hámme reflekslerdiń tiykarında eki túrli neyronnan ibarat refleks dugası jatadı.
Kóbinese refleks dugasına joqarıda atap ótilgen eki neyronnan basqa, jáne qosımsha túrde úshinshi neyron (konduktor) da kiredi. Bul neyron tásirdi seziwshi kletkalardan háreketlendiriwshi kletkalarǵa ótkerip beriw xızmetin atqaradı hám usı eki túrdegi kletkalardıń arasında jaylasadı.
Solay etip, pútin nerv sistemasın tómendegi úsh bólimnen dúzilgen desek boladı:1. Retseptorlar (dáslep qabıl qılıwshılar) sırtqı yaki ishki ortalıqtan qabıl etken tásirdi nerv qubılısına) (nerv qozǵalısına) aylandırıp orayǵa qaray umtılıwshı (afferent) neyronǵa beredi. Bul joldan seziwshi kletkalarǵa barǵan tásir. 2. Konduktorlar (yaki assotsiativ) neyron túrinde seziw kletkalarınan háreketlendiriwshi kletkaǵa (jolǵa) ótedi, sońınan ol juwap reaktsiyası sıpatında. 3. Effektorlar (oraydan uzaqlasıwshı neyron) arqalı jumısshı organlarǵa (bulshıq et yaki bezge) jetip baradı.
Retseptorlar úsh oblast boylap tásirat (qozǵalıw) qabıl etedi.

1. 
   Ekstrotseptiv oblast-sırtqı tárepten sırtqı teri júzi arqalı alınatuǵın tásir.
   
2. 
   Introtseptiv oblast-bunda tiykarınan ishki organlarda payda bolatuǵın ximiyalıq zatlardıń qozǵalıw tásirin uzatadi.
   
3. 
   Propriotseptiv oblast - bunda arnawlı retseptorlar járdeminde deneniń shuqır bólimleri arqalı qabıl qılınatuǵın qozǵalıslardı payda etiwshi organlar (súyekler, bulshıq etler) túsiniledi.
   

Ulıwma nerv sistemasın jaylasıwına, atqaratuǵın xızmetine hám dúzilisine qarap eki bólimge, yaǵnıy periferiyalıq hám oraylıq nerv sistemalarına ajıratıw qabıl etilgen. Oraylıq nerv sistemasına bas miy hám arqa miy, periferiyalıq nerv
sistemasına nerv tamırları (yaǵnıy miyden shıǵatuǵın bólimler). Nerv túyinleri, nerv shırmaqları, nervler olardıń eń sonǵı tarmaqları (eń sonǵı ushları) kiredi.
Bas miy menen arqa miydi kesip qaralsa, olardıń eki túrdegi kúl reń hám áq zattan dúzilgenligin kóriw múmkin. Kúlreń zat nerv kletkaları, aq zat bolsa nerv talshıqları (kletkalardıń tarmaqları) toplamınan ibarat.
Biz joqarıda sırtqı hám ishki ortalıqlardan alınǵan tásirlerdiń nerv kletkalarına baratuǵın hám olarda analiz qılınıwın aytıp ótken edik. Áne usı áhmiyetli wazıypanı atqarıwshı kletkalar tiykarınan miy qabıǵında jaylasqan. Demek bas miy qabıǵı (sırtqı kúlreń qabatı) pútin nerv sistemasınıń eń tiykarǵı bólimi esaplanadı. Ol nervler járdeminde organizmniń hámme bólimlerin inervatsiya qılıp turadı.
Negizinde organizmdegi hámme nervler hám olardıń oraylıq bólimleri bir pútin sistema esaplanadı. Lekin onı shártli túrde eki bólimge; 1-avtonom nerv sisteması hám 2-animal (haywan) yaki somatik nerv sistemasına ajıratıladı.
Bul sistemanıń avtonom bólimi hámme ishki organlardı, (as sińiriw, dem alıw, sidik bólip shıǵarıw hám jınısıy aǵzalar) ishki sekretsiya bezlerin, teri, júrek hám tamırlardaǵı tegis bulshıq etelerdi inervatsiya qıladı (basqasha qılıp aytqanda, biziń erkimizge baǵınbaytuǵın ishki aǵzalardı inervatsiya etedi). Somatikalıq nerv sisteması bolsa kese-jolaq bulshıq etelerdi (yaki skelet bulshıq etlerin) hám ayırım ishki organlardıń (til, kómekey, jutqınshaq, qızıl óńeshtiń baslanıw bólimi) bulshıq etlerin inervatsiya qıladı. Bunnan basqa ol seziw organları retinde organizmdi sırtqı ortalıq penen baylanıstırıw wazıypasın atqaradı.
Avtonom nerv sisteması óz náwbetinde eki túrdegi wazıypanı atqaratuǵın hám bir-birine qarama-qarsı isleytuǵın eki bólekten, yaǵnıy simpatikalıq hám parasimpatikalıq bóleklerden ibarat.
Oraylıq nerv sistemasında da avtonom hám somatikalıq nerv sistemalarınıń wákilleri bar. Áne sonıń ushında nerv sistemasına bir pútin sistema dep qaraladı.