Teleskoplar mavzusini o’qitish usuli. I. Mambetova

 

15-rasm. Rentgen teleskopda nurlarning yo’nalishi. 

Ularning  bir  ikkinchisi  ichiga  simmetrik  ravishda  shunday  joylashtiriladiki, 

ulardan  birin-ketin  aks  qaytgan  (suv  yuziga  qiya  otilgan  pulakcha  tosh  singari) 

parallel  nurlar  teleskopning  fokal  tekisligida  kesishadilar  va  yoritqich  (mas. 

Quyosh) ning tasvirini hosil qiladi. Ko’zgular oldiga xalqasimon teshikli to’siq va 

nur  saralagich  (filutr)  qo’yiladi.  Qalinligi  13  mkm  bo’lgan  berilliy  folga  0.35  nm 

dan  to  1.4  nm  gacha  bo’lgan,  lavsan  plenka  esa  4.4  –  6.0  nm  diapazondagi 

to’lqinlarni  o’tkazadi.  Berilliy  folüga  orqali  olingan  tasvir  qattiq,  lavsan 

(selyuloza) plenka orqali olingan tasvir esa, yumshoq rentgen tasvir deb ataladi.  

 Gamma  teleskop.  Gamma  teleskop  yuqori  energiyali  (10

5

  ev  dan  10

16

  ev 

gacha)  gamma  (

γ

)  kvantlarni  o’lchashga  mo’ljallangan  va  gamma  kvant    modda 

---

34 

 

bilan to’qnashganda hosil bo’ladigan «elektron + pozitron» juftligini qayd qilishga 

asoslangan  bo’ladi.  Gamma  teleskop  ham  Geyger  sanoqchisi  singari  ishlaydi  va 

unda  zaryadlangan  zarralar  ta’sirida  hosil  bo’ladigan  boshqa  jarayonlar  qayd 

qilinadi.  Shuning  uchun  gamma  kvantlarni  kosmik  nurlar  (zaryadlangan  zarralar) 

dan  ajratish  kerak  bo’ladi.  Chunki  zarralar  oqimi  gamma  kvantlar  oqimidan  10

3

-

10

4

 marta kuchli bo’ladi va ularni ajratish zarur.  

Gamma «teleskop» ning sxemasi 16-rasmda keltirilgan. Bunda biz teleskop 

so’zini  qo’sh  tirnoq  ichiga  oldik,  chunki  bu  «teleskop»  gamma  kvantlarni 

yig’maydi,  balki,  uning  sirtiga  tushayotgan  bunday  kvantlarni  kosmik  nurlar 

ichidan  topadi  va  uni  gamma  detektor  deb  atalsa  to’g’ri  bo’lardi.  Gamma  kvant 

qo’rg’oshin  konvertor  (almashtirgich)dan  yoki  ko’p  qatlamli  kristalldan 

o’tayotganda  energiyasining  bir  qismini  elektronlarga  beradi  (natijada  kompton 

sochilishi  ro’y  beradi)  yoki  konvertorda  yutiladi  va  «elektron  +  pozitron»  juftligi 

hosil bo’ladi.