Tekshirdi: qurbonboyev a

Kognitiv yondashuv

Kognitiv terapiyaning boshlanishi Jorj Kellining faoliyati bilan bog'liq (Ch. L. Doyl, 1987). 20-asrning 20-yillarida Jorj Kelli o'zining klinik ishida psixoanalitik talqinlardan foydalangan. U bemorlarning Freyd tushunchalarini osonlikcha qabul qilishidan hayratga tushdi, bu Kellining o'zi bema'ni deb topdi. Eksperiment sifatida Kelli turli xil psixodinamik maktablarda bemorlarga bergan talqinlarini o'zgartira boshladi.

Ma'lum bo'lishicha, bemorlar o'zlariga taklif qilingan tamoyillarni teng ravishda qabul qilishadi va hayotlarini ularga mos ravishda o'zgartirish istagiga to'la. Kellining fikriga ko'ra, na Freydning bolalikdagi mojarolarni tahlil qilishi, hattoki o'tmishni shunday o'rganish ham hal qiluvchi ahamiyatga ega emas. Kellining so'zlariga ko'ra, Freydning talqinlari samarali bo'lgan, chunki ular bemorlarning fikrlash tarzini buzgan va ularga yangicha fikrlash va tushunish imkoniyatini bergan.

Kellining so'zlariga ko'ra, klinik amaliyotning turli xil nazariy yondashuvlari bilan muvaffaqiyati, terapiya jarayonida odamlar o'z tajribalarini talqin qilishlari va kelajakka qanday qarashlari o'zgarganligi bilan bog'liq. Odamlar o'zlarining tafakkurlarining qattiq, etarli bo'lmagan toifalariga tushib qolishgani uchun tushkunlikka tushishadi yoki xavotirga tushishadi. Masalan, ba'zi odamlar hokimiyat arboblari har doim to'g'ri deb hisoblashadi, shuning uchun hokimiyat vakilining har qanday tanqidlari ular uchun tushkunlikka sabab bo'ladi. Ushbu e'tiqodni o'zgartiradigan har qanday uslub, xoh bunday e'tiqodni Edip (20 :) majmuasi bilan, ota-onaning mehrini yo'qotishdan qo'rqish yoki ma'naviy yo'l-yo'riqlar bilan bog'laydigan nazariyaga asoslanib bo'lsin, samarali bo'ladi. Kelli noo'rin fikrlash usullarini to'g'ridan-to'g'ri tuzatish uchun texnikani yaratishga qaror qildi.

U bemorlarni o'z e'tiqodlari to'g'risida xabardor bo'lishga va ularni sinab ko'rishga undadi. Masalan, xavotirga tushgan, tushkunlikka tushgan bemor erining fikri bilan rozi bo'lmaslik unga qattiq g'azab va tajovuz keltirib chiqarishi mumkinligiga amin edi. Kelly, shunga qaramay, eriga o'z fikrini bildirishga harakat qilishini talab qildi. Vazifani bajargandan so'ng, bemor uning xavfli emasligiga amin bo'ldi. Bu kabi uy vazifalari Kellining amaliyotida keng tarqalgan. Ba'zida Kelly hatto bemorlarga o'zlariga va boshqalarga yangicha qarashga ega bo'lgan yangi shaxsning rolini taklif qildi - avval terapiya mashg'ulotlarida, so'ngra haqiqiy hayotda. Shuningdek, u rolli o'yinlardan foydalangan. Kelli xulosaga keladiki, notekis fikrlash nevrozlar negizida. Nevrotiklarning muammolari o'tmishda emas, balki hozirgi fikrlash tarzida yotadi. Terapevtning vazifasi azob-uqubatlarga olib keladigan ongsiz fikrlash toifalarini aniqlashtirish va yangi fikrlash usullarini o'rgatishdir.

Kelly bemorlarning ongini to'g'ridan-to'g'ri o'zgartirishga harakat qilgan birinchi psixoterapevtlardan biri edi. Ushbu maqsad kognitiv terapiya kontseptsiyasi bilan birlashtirilgan ko'plab zamonaviy terapevtik yondashuvlarning asosidir.

Psixoterapiya rivojlanishining hozirgi bosqichida deyarli kognitiv yondashuv deyarli qo'llanilmaydi: barcha kognitiv yondashuvlarda katta yoki kichik darajada yurish-turish uslublari qo'llaniladi. Bu A. Ellisning "ratsional-emotsional terapiyasi" va A. Bekning "kognitiv terapiyasi" ga taalluqlidir.

Kognitiv xulq-atvor terapiyasining paydo bo'lishi

Kognitiv psixologiya sohasidagi eksperimental ishlarda, xususan Piaget tadqiqotlarida, amalda qo'llanishi mumkin bo'lgan aniq ilmiy tamoyillar shakllantirildi. Hatto hayvonlarning xatti-harakatlarini o'rganish, qanday qilib o'rganishlarini tushunish uchun ularning bilim imkoniyatlarini hisobga olish zarurligini ko'rsatdi.

Bundan tashqari, xulq-atvorli terapevtlar o'zlarining bemorlarining bilim qobiliyatlarini bilmasdan foydalanishi aniq bo'ldi. Masalan, desensitizatsiya bemorning tasavvur qilish istagi va imkoniyatlaridan foydalanadi. Ijtimoiy ko'nikmalarni o'rgatish haqiqatan ham konditsioner emas: bemorlar ogohlantiruvchilarga nisbatan aniq javoblar bo'yicha emas, balki qo'rquv holatlarini engish uchun zarur bo'lgan strategiyalar to'plamida o'qitiladi. Tasavvurni ishlatish, yangi fikrlash usullari va strategiyalarni qo'llash bilim jarayonlarini o'z ichiga oladi.

Xulq-atvor va kognitiv terapevtlar bir qator o'xshashliklarni ko'rsatdilar (Ch. L. Doyle, 1987).

1. Ikkalasi ham buzilishlarning sabablari yoki bemorlarning o'tmishi bilan qiziqmaydi, balki hozirgi kun bilan shug'ullanishadi: xulq-atvor terapevtlari asosiy xatti-harakatlarga, kognitiv terapevtlar - inson o'zi va hozirgi dunyo haqida nima deb o'ylashiga e'tibor berishadi.

2. Ularning ikkalasi ham terapiyani o'quv jarayoni, terapevtni esa o'qituvchi deb bilishadi. Xulq-atvor terapevtlari o'zini tutishning yangi usullarini, kognitiv terapevtlar esa yangi fikrlash usullarini o'rgatadilar.

3. Ikkalasi ham o'z bemorlariga terapiya mashg'ulotlarida olganlarini terapevtik muhitdan tashqarida mashq qilishlari uchun uy vazifalarini berishadi.

4. Ikkalasida ham shaxsiyatning murakkab nazariyalari yuklanmagan, amaliy, bema'ni (psixoanalizni nazarda tutadigan) yondashuv afzalroq.

Kognitiv va xulq-atvor yondashuvlarini bir-biriga yaqinlashtirgan klinik soha emas edi vrotik depressiya. Aaron Bek (1967), nevrotik depressiyaga chalingan bemorlarni kuzatib, o'zlarining tajribalarida mag'lubiyat, umidsizlik va etishmovchilik mavzularining doimo eshitilayotganligiga e'tibor qaratdi. Bek dunyoni uchta salbiy toifada qabul qiladigan odamlarda depressiya rivojlanadi degan xulosaga keldi: 1) hozirgi kunga nisbatan salbiy qarash: nima bo'lishidan qat'i nazar, tushkunlikka tushgan odam salbiy tomonlariga e'tibor qaratadi, garchi hayot ko'pchilik odamlarni xursand qiladigan tajribani taqdim etadi; 2) kelajakka nisbatan umidsizlik: tushkunlikka tushgan bemor kelajakni chizib, unda faqat g'amgin voqealarni ko'radi; 3) o'z-o'zini hurmat qilishning pasayishi: tushkunlikka tushgan bemor o'zini o'zini yaroqsiz, noloyiq va yordamsiz deb biladi.

Piyaget g'oyalari ta'sirida Bek tushkunlikka tushgan bemorning muammolarini kontseptsiyalashtirdi: voqealar negativistik, absolutistik kognitiv tuzilishga singib ketadi, natijada haqiqatdan va ijtimoiy hayotdan uzoqlashadi. Piyaget shuningdek, faoliyat va ularning oqibatlari kognitiv tuzilishni o'zgartirish qobiliyatiga ega ekanligini o'rgatdi. Bu Bekni xulq-atvor terapevtlari tomonidan ishlab chiqilgan ba'zi vositalardan (o'zini o'zi boshqarish, rol o'ynash, modellashtirish, uy vazifasi va boshqalar) foydalanadigan terapiya dasturini ishlab chiqishga olib keldi.

Yana bir misol - Albert Ellisning (1962) ratsional emotsional terapiyasi. Ellis fenomenologik pozitsiyadan kelib chiqadi: xavotir, ayb, depressiya va boshqa psixologik muammolar travmatik holatlar emas, balki odamlar ushbu hodisalarni, ular haqida o'zlarining fikrlarini anglash tarzidan kelib chiqadi. Masalan, Ellisning aytishicha, siz imtihondan o'ta olmaganingizdan xafa emassiz (22 :), lekin muvaffaqiyatsizlik sizning qobiliyatsizligingizni ko'rsatadigan baxtsizlik deb o'ylaganingiz uchun. Ellis terapiyasi birinchi navbatda bemor noto'g'ri o'qitish natijasida paydo bo'lgan bunday zararli ("o'z-o'ziga zarar etkazuvchi") va muammo tug'diradigan fikrlarni aniqlashga harakat qiladi, so'ngra bemorga modellashtirish, mukofotlash va mantiqan foydalangan holda, ushbu moslashuvchan fikrlash uslublarini yanada aniqroq bilan almashtirishga yordam beradi. ... A. Bekning kognitiv terapiyasida bo'lgani kabi, Ellisning ratsional-emotsional terapiyasi o'zini tutish uslublariga, shu jumladan uy vazifalariga katta e'tibor beradi.

Shunday qilib, xulq-atvor terapiyasining rivojlanishidagi yangi bosqich uning klassik va operant konditsionerlik tamoyillariga asoslangan klassik modelini kognitiv-xulq-atvor modeliga aylanishi bilan belgilanadi. "Sof" xulq-atvorli terapevtning maqsadi - xatti-harakatlarning o'zgarishi; kognitiv terapevtning maqsadi - bu o'zini va atrofdagi haqiqatni anglashning o'zgarishi. Kognitiv xulq-atvor terapevtlari ikkalasini ham tan olishadi: o'zi va dunyo haqidagi bilim xulq-atvorga ta'sir qiladi, xulq-atvor va uning oqibatlari esa o'zi va dunyo haqidagi g'oyalarga ta'sir qiladi.

Kognitiv xulq-atvor terapevtlari, avvalgilariga o'xshab, o'tmish yoki nevrotik kasalliklarning sabablari bilan qiziqishmaydi. Ularning so'zlariga ko'ra, hech kim haqiqiy sabablarni bilmaydi va bundan tashqari, sabablarni bilish shifo bilan bog'liqligi isbotlanmagan. Agar bemor shifokorga suyagi singan holda murojaat qilsa, unga sabab bo'lgan sharoitlarni o'rganish emas, balki uni tuzatish shifokorning vazifasidir.