Tekshirdi: Ibodullayeva Gulhayo. Mavzu

Xonlik Norbo'tabiy hukmronligi davrida 
1763-yilda taxtga Abdulkarimbiyning nabirasi Norbo‘tabiy o'tqazildi 
(1763-1798). NorboHabiy tez orada Chust (hozirgi Namangan viloyatidagi 
tuman)ni bo‘ysundirdi. So‘ng o‘zining yana bir raqibi Namangan hokimi 
Irisqulibiyga qarshi qo‘shin tortdi. Bu yurish ikki tomon o‘rtasida sulh 
tuzish bilan yakunlandi. Norbo‘tabiy o‘zidan norozi bo‘lgan shahzodalarni 
turli viloyat va tumanlar hokimi etib tayinladi. Shu yo‘l bilan 

---

muxolifatning qarshiligini susaytira oldi. 1776-yilda Norbo‘tabiy Qo!qon 
xonlaridan birinchi bo‘lib xonlikning fals deb atalgan o‘z pulini zarb 
ettirdi. Manbalarda qayd etilishicha Norbo‘tabiyning bir falsiga bir bosh 
qo‘y sotib olish mumkin bo‘lgan. Xonlikning mustaqil ravishda o‘z pulini 
zarb etishining tarixiy abamiyati bu davlatning amalda ham mustaqil davlat 
ekanligini anglatishi bilan belgilanadi. Norbo‘tabiy davrida ekinlardan 
mo‘l hosil olinishi evaziga bozorda narx-navo arzonlashdi. Xonlikning 
qudrati har tomonlama oshdi. Norbo'tabiy siyosiy barqarorlikka crishgach, 
vafotidan oldin, katta o‘g‘li Muhammad Aminhekni Marg‘ilonga, 
o‘rtancha o‘g‘li Olimbekni To‘raqo‘rg!onga hokim etib tayinladi. 
Norbo‘tabiyning vafotidan so‘ng xonlikda bir-biriga muxolifatchi bir 
nechta guruh vujudga keldi. Ulardan biri Olimxon va ukasi Umarxonni, 
Norbo'tabiyning o‘gay akasi Xo‘jibiy boshchiligidagi ikkinchi guruh esa 
Norbo‘tabiyning kenja o‘g‘li Rustambiyni qo‘llab-quvvatladilar. 
Qo'qon xonligida ijtimoiy-iqtisodiy hayot 
Yer egaligi 
Qo'qon xonligida ham barcha yer davlat mulki edi. Ayni paytda, u egalik 
shakliga ko'ra, amlok (davlat), xususiy va vaqf yerlariga bo'lingan. Amlok 
yerning ma’lum qismi xonga tegishli bo'lgan va u 3 qismga bo'lingan. 
Birinchisi xos mulk deb atalgan. Undan olingan daromad saroy ahli va 
soqchilari xarajatlari uchun sarflangan. Ikkinchi qismi esa taqiq yer (qo'riq 
yer) deb atalgan va u yaylov, qamishzor va chakalakzorlardan iborat 
bo'lgan. Uchinchi qismi esa chek yerlar deb atalib, bevosita xonga tegishli 
bo'lgan. Xususiy yer egaligi yirik davlat amaldorlariga davlat oldidagi 
xizmatlari uchun yer ajratib berish, shuningdek, xususiy kishilarga sotish 
(mulki hur xolis) orqali vujudga keltirilgan. Xususiy yer egasi bo'lgan 
birinchi toifa vakillari yerga emas, balki undan olinadigan daromadga 
hamda shu yerda qurgau imoratiga egalik qilganlar. Shuningdek, 
yetishtirilgan hosilning 1/5 qismi miqdorida soliq to'laganlar. Yerni meros 
qilib qoldirish huquqiga ega bo'lmaganliklari uchun hozircha egalik qilib 
turgan yerlarning ma’lum qismi farzandlarida saqlanib qolishi uchun vaqf 

---

avlod qilganlar. Ma’lumki, vaqf yerlar sotilmaydi, hadya qilinmaydi va 
meros qilib ham qoldirilmaydi. Shuning uchun diniy muassasalar ixtiyoriga 
vaqf avlod qilingan yerdan olinadigan daromadning vaqf hujjatida 
ko'rsatilgan qismi yerni vaqf mulki ixtiyoriga o'tkazgan amaldorning 
avlodlariga tegishli bo'lardi. Ikkinchi toifa esa sotib olingan yerga bevosita 
egalik qilgan. Bunday yerlardan soliq soliq va majburiyatlar olinmagan. 
Davlat yerining sotilganligi va sotib olinganligi to‘g‘risidagi hujjat 
qozixonalarda imzolangan. Unda yer sotuvchining, ya’ni xonning o‘zi ham 
ishtirok etgan. Xususiy yer-mulk egaligi harbiy xizmatchilarga yer berish 
orqali ham shakllantirilgan. Harbiylarga berilgan yerlar tanho yerlari deb 
atalgan. Mulklaming ko‘pchiligi 30 sotixdan 60 sotixgacha bo‘lgan. Yerlar 
ishlov berish uchun dehqonlarga ijaraga berilar edi. Dehqonlar xon 
yerlarida ham mehnat qilar edilar. Xon yerlarida ishlash nchun safarbar 
etilganlarning soni 10 ming nafargacha yetardi. Ular mardikorlar, xususiy 
yerlarda hosilning 1/4 qismi uchun yollanib ishlovchi ycrsiz, ot-ulovsiz 
kambag‘allar esa chorikorlar deb atalar edi. Bundan tashqari, korandalar 
deb ataluvchilar ham bo‘lib. ular hosilning 1/2 qismini olish sharti bilan 
yerlami ijaraga olib, o‘z mehnat qurollari, ot-ulovlari bilan yollanib ishlar 
edilar.